ព្រះពុទ្ធសាសនាក្រោយសម័យអង្គរ
ក្រោយសតវត្សទី១៣មកព្រះពុទ្ធសាសនាត្រូវបានលើកតម្កើងជាសាសនារបស់រដ្ឋ។ ព្រះរាជាខ្មែរ និងប្រជាពលរដ្ឋគ្រប់មជ្ឍដ្ឋាន និយមព្រះពុទ្ធសាសនានេះខ្លាំងណាស់ និងមានជំនឿយ៉ាងមុតមាំ ដែលគេចាត់ទុកជាទីពឹងទីនឹក រឮក បើទោះបីជាប្រជាពលរដ្ឋខ្មែរមិនទាន់បោះបង់ចោលជំនឿលើព្រលឹង អារក្ខ អ្នកតាក៏ដោយ។ ប៉ុន្តែចំពោះព្រាហ្មណ៍សាសនាពុំមានប្រជាពលរដ្ឋខ្មែរគោរពរាប់អានទៀតនោះឡើយ។ ទោះជាយ៉ាងនេះក្ដីក៏ទំនៀមទម្លាប់បែបព្រាហ្មណ៍នៅតែដិតដាមក្នុងប្រពៃណីរបស់របស់ជនជាតិខ្មែររហូតដល់សព្វថ្ងៃ។ ឯក្នុងព្រះបរមរាជវាំងវិញគេនៅឃើញមានពួកព្រាហ្មណ៍បាគូនៅមានសេសសល់ ក្នុងភារកិច្ចជាអ្នករៀបចំពិធីផ្សេងៗ និងថែរក្សាទ្រព្យសម្បត្តិសម្រាប់រាជ្យ។
ក្នុងសម័យនោះចំនួនវត្តអារាមបានកើនឡើងជាលំដាប់។ ព្រះមហាថេរដែលមានតួនាទីមើលការខុសត្រូវលើការរៀបចំខាងសាសនា និងលើវត្តអារាមនៅក្នុងខេត្តនីមួយៗ លែងមានលទ្ធភាពបន្តការគ្រប់គ្រងនោះតទៅទៀត ហើយ។ ដោយហេតុនោះសម្ដេចសង្ឃរាជដោយមានការព្រមព្រៀងជាមួយរាជាគណៈឋានានុក្រម និងសហការីទាំងអស់ ទ្រង់បានស្នើទៅព្រះរាជា សូមឱ្យមានការកែប្រែដែលមានបែងចែកដូចតទៅ៖
ព្រះមហាថេរមួយអង្គៗពីមុនឥឡូវត្រូវតែងតាំងជាមេគណៈ ទទួលខុសត្រូវលើគណៈសង្ឃក្នុងខេត្តនីមួយ។ ចំណែកឯព្រះរាជាគណៈទាំង៤សម្រាប់ និងសម្ដេចព្រះសង្ឃរាជជាអ្នកត្រួតពិនិត្យ និងសម្រេចកិច្ចការសាសនាតទាំង ពួងក្នុងព្រះរាជាណាចក្រកម្ពុជាទាំងមូល។ រាជាគណៈ ឬមន្ត្រីសង្ឃទាំង៤សម្រាប់ ត្រូវបែងចែកជាឯក ទោ ត្រី ចត្វា ដូចមន្ត្រីជាន់ខ្ពស់ខាងអាណាចក្រដែរ។
-សម្រាប់ឯកជារាជាគណៈរបស់ក្សត្រិយ៍ទ្រង់រាជ្យ
-សម្រាប់ទោជារាជាគណៈរបស់ក្សត្រិយ៍ឧភយោរាជ
-សម្រាប់ត្រីជារាជាគណៈរបស់សម្ដេចព្រះមហាឧបរាជ
-សម្រាប់ចត្វាជារាជាគណៈរបស់សម្ដេចព្រះវររាជជននី (សៀវភៅលោកត្រឹងងារប្រវត្តិសាស្ត្រខ្មែរភាគ២)
ព្រះពុទ្ធសាសនាក៏ដើរតួយ៉ាងសំខាន់ផងដែរក្នុងវិស័យអក្សរសាស្ត្រ និងការតាក់តែងនិពន្ធ។ ហេតុនេះហើយទើបឃើញកើតមានជាអត្ថបទគម្ពីរ បិតក ជាតកច្រើនកើតឡើងហូរហែ។ មិនតែប៉ុណ្ណោះអត្ថបទបែបព្រះពុទ្ធសាសនា ពោលគឺទស្សនៈពុទ្ធនិយមត្រូវបានអ្នកនិពន្ធខ្មែរយកមកធ្វើជាវិធីសាស្ត្រ ក្នុងការតាក់តែងអត្ថបទរបស់ខ្លួនផងដែរ។ ព្រឹត្តិការណ៍ទាំងនេះបានកើតឡើងនៅក្រោយពេលដែលទីក្រុងអង្គរត្រូវបានព្រះរាជាខ្មែរបោះបង់ចោល ហើយប្រទេសធ្លាក់ចូលទៅក្នុងកលិយុគ ចម្បាំងកើតមានញឹកញាប់។
ការលើកយកទស្សនៈបុណ្យបាបរបស់ពុទ្ធសាសនាមកតាក់តែងជាស្នាដៃអក្សរសិល្បិ៍នេះ ត្រូវបានអ្នកសិក្សាខ្លះវិភាគថាជាការលើកទឹកចិត្តដល់ប្រជាពលរដ្ឋខ្មែរ ជាការលួងលោម កុំឱ្យពួកគាត់ធ្លាក់ទឹកចិត្ត បាក់ទឹកចិត្ត ដោយចាត់ទុកហេតុការណ៍ ឬទុក្ខលំបាកវេទនាដែលខ្លួនជួបប្រទះនេះជាកម្មពៀររបស់ខ្លួនដែលបានសាងមកពីអតីតជាតិ។ ព្រះសង្ឃក្នុងពុទ្ធសាសនាបានដើរតួនាទីយ៉ាងសំខាន់ក្នុងការថែរក្សា អក្សរសិល្បិ៍ អក្សរសាស្ដ្រជាតិ និងប្រពៃណីទំនៀមទម្លាប់របស់ខ្មែរឱ្យនៅគង់វង្ស។
ចំពោះវិស័យសង្គមកិច្ចវិញព្រះសង្ឃជាគ្រូពេទ្រ ជាអ្នកកាត់ក្ដី ជាអ្នកមើលការខុសត្រូវដល់ប្រជាពលរដ្ឋខ្មែរផងដែរ។ ទីធ្លាវត្តអារាម បានក្លាយទៅជាទីសម្រាប់ជនទុរគតសម្រាក និងព្យាបាលជំងឺ ការសណ្តោសរបស់ព្រះសង្ឃពុទ្ធសាសនា ការចូលរួមចំណែកច្រើនក្នុងវិស័យសង្គមជាតិនោះ បានធ្វើឱ្យព្រះពុទ្ធសាសនាកាន់តែទទួលបានការរាប់អានពីប្រជាពលរដ្ឋខ្មែរ។
សម័យក្រោយអង្គររាប់ចាប់តាំងពីសតវត្សទី១៥ រហូតដល់សតវត្សទី១៩ ។ បើគិត ពីសតវត្សទី១៥ រហូតដល់សតវត្សទី១៩នោះ ដោយប្រទេសកម្ពុជាទទួលរងនូវសង្គ្រាមដ៏ ច្រើនពេកណាស់ធ្វើអោយ អ្នក កត់ត្រាប្រវត្តិព្រះពុទ្ធសាសនាមិនសូវមានការពិស្តាល្អ ។ប៉ុន្តែទោះបីជាយ៉ាងណាក្តី សម័យក្រោយអង្គរ នេះអាចអោយគេធ្វើការទាញបញ្ជាក់ បានថា ចលនាព្រះពុទ្ធសាសនាក្នុងសម័យក្រោយអង្គរនេះមិនខុសគ្នាពីសម័យអង្គរ ប៉ុន្មានទេ ។ ដូចមានភស្តុតាងខ្លះៗ បញ្ជាក់ថា សម័យក្រោយអង្គរ ព្រះពុទ្្ធសាសនាមានការរីចម្រើនជាងព្រហ្មញ្ញសាសានាព្រោះយោងតាមពង្សាវតាខ្មែរមានចំណុចខ្លះ ក៏បានបង្ហាញពីការឧបត្ថម្ភក៌មកលើព្រះពុទ្ធសាសនា រឺ ជួយទំនុបបំរុងដល់ភិក្ខុសង្ឃ រហូតព្រះរាជាអង្គខ្លះមានព្រះទ័យបួសជាភិក្ខុភាវៈទៀតផង ។
រជ្ជកាលព្រះបាទ ពញាយ៉ាត
(ព.ស ១៩៦៤ ដល់២០០៨ ,គ.ស ១៤២១ដល់១៤៦២)
ដំបូងព្រះអង្គទ្រង់គ្រងរាជ្យក្នុងរាជធានីបាសាន ស្រុកស្រីសន្ធរ ក្រោយមកទ្រង់បានផ្លាល់ ទៅចតុមុខវិញក្នុង ព.ស១៩៨៩ គ.ស១៤៤៦ដោយចាប់ពង្រីកដីហើយជីកព្រែកនិងកសាង វត្តអារាម ទ្រង់មានព្រះទ័យបញ្ជាអោយគេកសាងវត្តចំនួន៦ដ៏ទៃទៀតគឺ៖
១. វត្ត កោះ នៅទិសខាងកើតឆៀងអគ្នេយ៌ភ្នំដូនពេញ។
២. វត្ត លង្កា នៅទិសខាងកើតឦសានភ្នំដូនពេញ ។
៣. វត្ត ពុទ្ធឃោសា នៅទិសខាងត្បូងព្រែកចិនដំដែកនាទិសខាងជើងភ្នំដូនពេញ ។ ទ្រង់មានព្រះរាជទាននាមវត្តទាំង៣នេះដូច្នេះដើម្បីអោយសមនឹងរឿងដែលថាព្រះពុទ្ធឃោ សាចារ្យទៅចំឡងគម្ពីរអំពីកោះស្រីលង្កា ។
៤. វត្ត ឧណ្ណាលោម ដែលមាននាមនេះស្រាប់មកពីយូរណាស់ហើយ ជានាមចេតិយ៏ ធំកណ្តាលចេតិយ៏ទាំង៥ នៅខាងលិចវិហារវត្តឧណ្ណាលោម សព្វថ្ងៃនេះ ។
៥. វត្ត ពាមផ្លុង នៅទិសអគ្នេយ៌ភ្នំដូនពេញជាប់នឹងព្រែកឧកញ៉ាផ្លុងឆ្ងាយពីវត្តកោះ បន្តិច។
៦. វត្ត ខ្ពប តាយ៉ង ដោយយកតាមនាមរបស់តាមម្នាក់ឈ្មោះ យ៉ង ដែលជាអ្នកជីក ខ្ពប ,លុះ ចំណេរតមកខាងមុខ វត្ត ខ្ពប តាយ៉ង គឺ វត្ត បទុមវតីសព្វថ្ងៃនេះ។
នៅថ្ងៃ១១កើត ខែ ពិសាខ ឆ្នាំ ច ចត្វាស័ក ព.ស១៩៨៦ ច.ស ៨០៤ គ.ស ១៤៤២ ព្រះបាទ ពញាយ៉ាត ព្រមដោយមន្រីរាជការគ្រប់ជន់ថ្នាក់ និង សម្េតច សុគន្ធាធិបតិ ជាប្រមុខបានធ្វើពិធិបញ្ចុះសីមាគ្រប់ទាំង៧មានវត្ត ចេតិយបត៌តជាដើម និង ព្រះរាជពិធី កុសលផ្សេងៗទៀតជាច្រើន។
រជ្ជកាលព្រះបាទ ចន្ទរាជា
(ព.ស២០៥៦ដល់២០៨៩ គ.ស ១៥១៥ដល់ ១៥៥៥)
ទ្រង់គ្រងរាជនៅក្នុងរាជធានី លង្វេក ។ តាមពង្សាវតាខ្ែមរបានបង្ហាញថា ព្រះអង្គក្រៅពី ធ្វើ ចំបាំងជាមួយសៀម ទ្រង់បានកសាងវត្ត អារាមជាច្រើន ។ ហើយសម័យនោះវត្តអារាមមាន ការកើនឡើងជាលំដាប់។ ព្រះសង្ឃ និង វត្ត អារាម មាននាទីសំខាន់ណាស់ក្នុងវិស័យ សង្គមកិច្ច ។ ព្រះសង្ឃពុំមែនគ្រាន់តែជា ស្រែបុណ្យប៉ុណ្ណោះទេ ព្រះអង្គគឺជាអ្នកអប់រំ ផ្តល់ចំណេះវិជ្ជាគ្រប់បែបយ៉ាង ដល់ពុទ្ធបរិស័ទ ជើងវត្ត។ នេះហើយជាកត្តាមួយធ្វើអោយ រាស្រ្តខ្មែរគ្រប់រូបកាន់តែមាមជំនឿ លើព្រះពុទ្ធសា សនាកាន់តែខ្លាំងឡើងថែមទៀត ។ពួកយុវជនតែង ចូលទៅបួសអស់រយៈកាលហើយ សិក្ខវិញ ទើបអ្នកផងគេចាត់ទុកជា មនុស្សពេញលក្ខណៈមានចំណេះដឹង ស្គាល់ខុស ស្គាល់ត្រូវ ជាដើម ។
រជ្ជកាលព្រះបាទធម្មរាជាសម្ភារ (ពញាតូ)
(ព.ស ២០៥៨ ដល់ ២០៨៩ គ.ស ១៦២៩ ដល់ ១៨៣៦)
ព្រះបាទពញាតូ គឺជាព្រះរាជបុត្ររបស់ព្រះបាទជ័យជេដ្ឋាទី២ ព្រះអង្គគឺជាពុទ្ធសាសនិក មួយអង្គប្រកបដោយបសាទសទ្ធាដ៏ខ្ពស់ក្នុងព្រះធម៌ និង ព្រះវិន័យ ដោយព្រះអង្គបាន បួស ជាភិក្ខុភាវៈបំពេញព្រហ្មចរិយធម៌ ប៉ុន្តែព្រះអង្គបានលាចាកសិក្ខាបទវិញ ។ ដើម្បីទទួលរាជ សម្បត្តិក្រោយពេលព្រះបិតារបស់ព្រះអង្គចូលទីវង្គត់ទៅ ។ រជ្ជកាលក្រោយមកសង្គ្រាម ប្រទេសយើងកាន់តែធ្ងន់ធ្ងរទៅៗ ការគោរពប្រតិប្តិបត្តិព្រះពុទ្ធសាសនាក៏ត្រូវបានស្រុតចុះ យ៉ាងខ្លាំង ។
+ពុទ្ធសាសនាសម័យអាណានិគមបារាំង
សម័យអាណានិគមនិយមបារាំងគិតចាប់ពីឆ្នាំ១៨៦៣ នៅពេលដែលព្រះនរោត្តមទ្រង់បានចុះសន្ធិសញ្ញាជាមួយបារាំងថ្ងៃ១១ខែសីហាឆ្នាំ១៩៦៣នេះតែម្ដង ក្នុងបំណងយកបារាំងជាខែលការពារប្រទេសកម្ពុជាពីការឈ្លានពានរបស់ប្រទេសជិតខាង មានយួន សៀមជាដើម។
ក្នុងកំឡុងសតវត្សទី ១៧, ១៨, ១៩ប្រទេសៀមបានមានឥទ្ធិពលយ៉ាងខ្លាំងមកលើនយោបាយក្នុងស្រុករបស់ខ្មែរ ដែលជាហេតុធ្វើឱ្យឥទ្ធិពលនៃប្រពៃណីសាសនាក៏លាយឡំជាមួយគ្នានោះផងដែរ។ ដូចជានៅក្នុងឆ្នាំ១៨៥៥ ព្រះបាទនរោត្តមបាននិមិន្តព្រះសង្ឃធម្មយុត្តិកនិកាយពីប្រទេសសៀមចូលមក្នុងស្រុកខ្មែរ ដើម្បីបង្កើតនិកាយនេះនៅក្នុងស្រុកខ្មែរផងដែរ។ សម្ដេចប៉ានទ្រង់ជាព្រះសង្ឃខ្មែរក៏ប៉ុន្តែទ្រង់បានទៅសិក្សាប្រទេសសៀម ហើយត្រូវបានតែងតាំងជាព្រះសង្ឃធម្មយុត្តិដំបូងគេបង្អស់នៅក្នុងប្រទេសកម្ពុជា គង់នៅក្នុងវត្តបទុមវត្តីក្រុងភ្នំពេញ។ ហើយប្រពៃណីនេះបានបន្តជាប់គ្រប់រាជការព្រះមហាក្សត្រខ្មែររហូតដល់សព្វថ្ងៃ។
ក្នុងសម័យអាណានិគមនេះ ក៏មិនខុសពីសម័យកណ្ដាលប៉ុន្មានដែរ ព្រះពុទ្ធ សាសនាបានដើរតួនាទីយ៉ាងសំខាន់នៅក្នុងសង្គមខ្មែរ ទាំងវិស័យសង្គមកិច្ច សុខាភិបាល អប់រំ យុត្តិធម៌ និងជាឃ្លាំងអភិរក្សអក្សរសាស្ដ្រជាតិខ្មែរ ព្រមទាំងវប្បធម៍ប្រពៃណីរបស់ខ្មែរយើងផងដែរ។ ក្រោមការជិះជាន់របស់បារាំងមកលើប្រជាពលរដ្ឋខ្មែរ និងពុទ្ធសាសនា បានធ្វើឱ្យព្រះសង្ឃខ្មែរងើបឡើងតស៊ូបះបោរប្រឆាំងជាមួយបារាំង ប៉ុន្តែត្រូវបរាជ័យយ៉ាងធ្ងន់ធ្ងរ រហូតដល់មានការចាប់ខ្លួនធ្វើទោសទណ្ឌទៀតផង។ តែទោះបីជាយ៉ាងណាក៏ដោយក៏ពុទ្ធសាសនានៅតែពង្រឹងខ្លួនជានិច្ចពុំមានការចុះញ៉មជាមួយពួកបារាំងនោះឡើយ ដែលនៅឆ្នាំ១៩១៤គេឃើញមានការសាងសង់សាលាភាសាបាលីជាន់ខ្ពស់មួយនៅភ្នំពេញ និងក្រោយមកកែប្រែទៅជាមហាវិទ្យាល័យ។ ការសិក្សាអប់រំចំពោះព្រះសង្ឃមិនត្រឹមតែចំណេះដឹងខាងភាសាបាលីប៉ុណ្ណោះទេ ក៏ប៉ុន្តែមូលដ្ឋានគ្រឹះនៃចំណេះដឹងទូទៅតាមបែបទំនើបក៏ត្រូវយកមកសិក្សារៀនសូត្រនៅឯសាលារៀនផងដែរ។ សាលា បាលីជាន់ទាបត្រូវបានបង្កើតឡើងនៅក្នុងឆ្នាំ១៩៣៣ដើម្បីផ្ដល់លទ្ធភាព ឱ្យព្រះសង្ឃដែលទើបបួសថ្មីអាចសិក្សាពីភាសាបាលីនេះពីកម្រិតដំបូង បាន។
រជ្ជកាលព្រះបាទហរិរក្សរាមាធិបតិអង្គឌួង
(ព.ស២៣៨៨ ២៤០២ គ.ស១៥៥៤ ១៨៥៩)
ព្រះបាទអង្គឌួង គឺជាពុទ្ធសាសនិកមួយអង្គដ៏ឆ្នើមមិនចាញ់ព្រះរាជាអង្គមុនៗប៉ុន្មានទេ ហើយទ្រង់មានប្រាជ្ញាឈ្លាសវៃក្នុងអត្ថនៃព្រះភិធម្ម (ចេះធម៌អភិធម្ម) ។ ព្រះអង្គបានយក ព្រះទ័យចិត្តទុកដាក់ក្នុងវិស័យព្រះពុទ្ធសាសនាយ៉ាងខ្លាំង ដោយទ្រង់ជួយទំនុបបំរុងដល់ ការកសាងវត្តអារាមជាច្រើន ហើយព្រះអង្គបានទុកវត្តអារាមជាថ្លាលបណ្តុះបណ្តាលវិជ្ជា ដោយព្រះអង្គត្រាស់បង្គាប់ឲ្យកុលបុត្រកុលធីតាទាំងអស់ឲ្យចូលមកសិក្សារៀនសូត្រផ្លូវ លោកព្រមទាំង ផ្លូវព្រះធម៌ក្នុងវត្តអារាមនីមួយៗ ។ព្រះអង្គឲ្យជ្រើសយកអាចារ្យបង្រៀនព្រះ
បរិយត្តិធម៌ ឬ ព្រះត្រៃបិដកតាមអារាមនានា ។ ព្រះឲ្យគេធ្វើសាលាទានសម្រាប់ធ្វើសង្ឃ ទាន និង ធ្វើទានដល់ជនក្រីក្រលំបាកទុគ៌តអត់ឃ្លាន ។ ព្រះបានជាទីសក្ការៈនៃជនានុជន គ្រប់បជ្ឈដ្ឋានដោយព្រះអង្គទ្រង់មានព្រះទ័យប្រកបដោយប្រជាធិប្បតេយ្យដ៏បរិសុទ្ធ ហើយ ទ្រង់លប់ចោលនៅអំពើទារុណកម្មលើរូបរាងកាយ និង កែប្រែទម្លាប់ខ្លះដែលទាក់ទងនឹង ព្រះរាជាមុនៗ ។ ព្រះអង្គគឺជាព្រះមហាក្សត្រគោរពព្រះពុទ្ធសាសនាដ៏ប្រសើរបានជួយ ទំនុបបំរុងដល់ដល់ការកសាងវត្តអារាមជាច្រើន ។ ព្រះអង្គទ្រងអនុញ្ញាតឲ្យប្រជាជនទាំង អស់មានឪកាសធ្វើបុណ្យ ធ្វើទានតាមលក្ខណៈប្រពៃណីយ៌ ដូចជាបុណ្យ កឋិន បុណ្យ ភ្ជំបិណ្ឌ បុណ្យផ្កាជាដើម ។ ជាងនេះទៅទៀតដើម្បីលើកស្ទួយវិស័យព្រះពុទ្ធ សាសនាអោយកាន់តែមានភាបរុងរឿងថែមទៀត ព្រះអង្គបានកសាង មន្ទីរពុទ្ធសាសន បណ្ឌិត្យ ជាបណ្ណាល័យ និង សាលាបាលីជាន់ខ្ពស់ ។
រជ្ជកាលព្រះបាទស៊ីសុវត្ថិមនីវង្ស
(ព.ស ២៤៧០ ដល់ ២៤៨៤ គ.ស ១៩២៧ ១៩៤១)
ក្នុងរជ្ជកាលរបស់ព្រះអង្គគេសង្គេតឃើញវប្បធម៌អរិយធម៌ កាន់តេខ្លាំងឡើងៗ ។ វប្បធម៌ អរិយធម៌ត្រូវបានជ្រកកោននៅក្នុងវត្ត ព្រះពុទ្ធសាសនាដែលមានភិក្ខុដើរតួយ៉ាងសំខាន់ក្នុង ការអភិបាលវប្បធម៌អរិយធម៌របស់ខ្មែរយើងដើម្បីឲ្យមានចិរភាពមកដល់សព្វថ្ងៃនេះ ។ ជា ពិសេសវប្បធម៌អរិយធម៌ អក្សរសាស្រជាតិដែលត្រូវវាយលុកដោយពួកបារាំងសែល ។ចាប់ តាំងពីរជ្ជកាលព្រះអង្គមក និង រជ្ជកាលក្រោយៗទៀតព្រះពុទ្ធសាសនាដើរតួនាទីយ៉ាង សំខាន់ការពាររក្សាវប្បធម៌អរិយធម៌ជាតិយើង ។ កាលនោះបើគ្មានវត្តអារាមព្រះពុទ្ធ សាសនា ដែលមានភិក្ខុសង្ឈអ្នកស្នងមត៌កទេនោះ ម្លោះវប្បធម៌អរិយធម៌មិនដឹងក្លាយទៅ ជាយ៉ាងណាទេ ។ នៅក្នុងរជ្ជកាលព្រះអង្គគេសង្គេតឃើញមានសាលាបាលីជាន់ខ្ពស់ និង សាលាច្បាប់មួយ និង សាលារចនាមួយ ។ មត៌កដ៍អស្ចារ្យមួយទៀតគឺ សៀវភៅព្រះត្រៃ បិដកដែលបកប្រែជា ភាសាជាតិដំបូងបំផុតនៅក្នុងប្រទេសខ្មែរយើង ។ ព្រះអង្គបានបង្កើត ឲ្យមានក្រុមជុំនុំផ្ទៀងផ្ទាត់ព្រះត្រៃបិដកដែលពីមុនយើងមានតែភាសាបាលីប៉ុណ្ណោះ ។ ចាប់ តាំងពី ព.ស ២៤៧២ គ.ស ១៩២៩ រហូតដល់ ព.ស ២៤៨២ គ.ស ១៩៣៩ មានរយៈពេល ១០ ឆ្នាំគត់ក្រុមជំនុំផ្ទៀងផ្ទាត់ដែលមានគ្នាចំនួន ៤០នាក់ រួមទាំងសម្តេចព្រះរាជាគណៈ ទាំតពីគណៈផងដែរ ។
រជ្ជកាលព្រះបាទ នរោត្តមសីហនុ
(ព.ស ២៤៨៤ ២៤៩៨ គ.ស ១៩៤១ ១៩៥៥) (ក្នុងរជ្ជកាលទី១)
ព្រះអង្គគឺជាអគ្គពុទ្ធសាសនូបត្ថម្ភក៌ដ៏ឆ្នើមដោយទ្រង់បានប្រទាននូវ ធមនុញ្ញដល់ប្រជា រាស្រ្ត ដើម្បីលើកដំកើងព្រះពុទ្ធសាសនាដែលជាមត៌ករបស់ជាតិយើង តាំងពីសម័យ បុរាណកាលមក “ ព្រះពុទ្ធសាសនា ជាសាសនារបស់ជាតិ (មាត្រាទី ៤ និង មាត្រាទី៤៣ នៃ
ច្បាប់រដ្ឋធមនុញ្ញ”) ។ ពិសេសជាងនេះទៅទៀតគឺព្រះអង្គបានបង្កើតឲ្យមានសាលាពុទ្ធិក មហាវិទ្យាល័យព្រះសីហនុរាជដែលជាថ្នាលដ៏ពិសិដ្ឋ សម្រាប់ការបណ្តុះបណ្តាលយុវជន សមណៈនិស្សិតខ្មែរឲ្យមានចំណេះដឹងខ្ពង់ខ្ពស់ នេះគឺ ជាគ្រឹះដ៏រឹងមាំបំផុតក្នុងវិស័យ សាសនា ដែលសមស្របទៅនឹងបាវចនាជាតិដែល ចែងថា “ ជាតិ សាសនា ព្រះមហាក្សត្រ” ។ ក្នុងរជ្ជកាលព្រះអង្គ ទ្រឹស្តីព្រះពុទ្ធសាសនាត្រូវរីក យ៉ាងត្រសុំត្រសាយ ក្រោយពេលសមណៈនិស្សិតទាំងអស់បានបញ្ចប់ការសិក្សាទៅបំពេញភារកិច្ចក្នុងឋានៈ ជា ពុទ្ធសាសនិកដ៏ឆ្នើមប្រកបដោយគតិបណ្ឌិត និង ស្មារតីសន្តិភាពសម្រាប់អភិវឌ្ឍន៏សង្គម ជាតិ ។
រជ្ជកាលព្រះបាទសុរាម្រឹត
(ព.ស ២៤៩៨ ២៥០៣ គ.ស ១៩៥៥ ១៩៥៥)
ព្រះបាទសុរាម្រឹត គឺជាអគ្គពុទ្ធសាសនូបត្ថម្ភក៏មួយរូបដែរ ដោយព្រះអង្គលើកស្ទួយវិស័យ ព្រះពុទ្ធសាសនា ឲ្យមានការរីចំរើនមិនចាញព្រះមហាក្សត្រអង្គមុនៗទេ ។ នៅក្នុងរជ្ជកាល ព្រះអង្គបានឃើញព្រឹត្តិការណ៌ដ៏អស្ចារ្យមួយ នៅក្នុងប្រវត្តិព្រះពុទ្ធសាសនាខ្មែរ គឺ បុណ្យ ពាក់កណ្តាលសាសនា ដែលបានរៀបចំនៅទីក្រុងភ្នំពេញ និង ទូទាំងវត្តអារាមទូទាំងព្រះ រាជាណាចក្រកម្ពុជា ។ បុណ្យនេះគឺស្ថិតនៅក្រោមការឧបត្ថម្ភក៏របស់ព្រះបាទសុរាម្រឹត ព្រមទាំងបុណ្យសម្ពោធឆ្លង ព្រះសក្យមុនីចេតិយបញ្ចុះ ព្រះបរមសារិកធាតុ នៅមុខស្ថានីយ៌ រាជាយស្មយយានរាជធានីភ្នំពេញ ។បុណ្យពាក់កណ្តាលសាសនានេះព្រះបាទសុរាម្រឹត ទ្រង់ និង សម្េតចសង្ឃទាំងពីរគណៈទ្រង់ ធ្វើអស់រយៈពេល ៧យប់ ៧ថ្ងៃ គឺចាប់ពីថ្ងៃអាទិត្យ ទី១៤ ខែ ចេត្រ ឆ្នាំរកា នព្វស័ក ព.ស ២៥០០ ត្រូវនឹងថ្ងៃទី១១ ខែ ឧសភា គ.ស ១៩៥៧ រហូតដល់ថ្ងៃសៅរ៌ ៥រោច ខែ ចេត្រ ត្រូវនឹងថ្ងៃទី១៨ ខែ ឧសភា ឆ្នាំ១៩៥៧ ថ្ងៃបុណ្យឆ្លង។
លើសពីនេះទៀតព្រះអង្គបានឧបត្ថម្ភក៏ដល់ការកសាង មន្ទីរពេទ្យ ព្រះកុសុម មន្ទីរពេទ្យ ព្រះសង្ឃ និង កសាងវត្តជាច្រើនមានវត្ត កុសុមារាម (លង្កា)ជាដើម។ នៅក្នុងរជ្ជកាល របស់ព្រះបាទសុរាម្រឹត វិស័យព្រះពុទ្ធសាសនាមានការរីចំរើនល្អណាស់ បើតាមស្ថិតិឆ្នាំ ១៩៦១នៅក្នុងប្រទេសទាំងមូលមានវត្ត ចំនួន ២៥៨០ វត្ត ដែលមានព្រះសង្ឃសរុប ៥៣៥០៩ព្រះអង្គ ដល់មកឆ្នាំ ១៩៦៩ យើងមានវត្តចំនួន ៣៣៦៩៦វត្ត ដែលក្នុងនោះគណៈ មហានិកាយមាន៦២៦៧៨ព្រះអង្គ និង ធម្មយុត្តិកនិកាយមាន ចំនួន ២៣៨៤ សរុបមាន ចំនួន ៦៥០៦២ព្រះអង្គ។
សម័យសាធារណៈ(លន់ ណុល)
(ព.ស ២៥១៣ ដល់ ២៥១៨ គ.ស ១៩៧០ ដល់ ១៩៧៥)
វត្តអារាមដែលជាកន្លែងសក្ការៈបូជាបានក្លាយទៅជាកន្លែងសឹកសង្រ្គាម ។ ព្រះវិហារ ព្រះ ពុទ្ធរូប កុដិ សាលា ចេតិយ គម្ពីរសាសនា ត្រូវទទួលការបំផ្លិចបំផ្លាញក្រោមទំងន់គ្រាប់ ផ្លោងដែលទម្លាក់ពីលើយន្តហោះ គ្មានវត្តណាមួដែលគេចផុតឡើយ ។ ព្រះសង្ឃ និង ប្រជាពលរដ្ឋតែងតែទទួលការភិតភ័យ ពីការគំរាបគំហែងពីកងទ័ពព្រៃ ។ ទោះបីជាយ៉ាង ណាក៏ដោយស្មាតី និង មនសិការរបស់ពុទ្ធបរិស័ទ គ្រប់មជ្ឈដ្ឋាននៅតែដក់ជាប់នៅឆន្ទៈ ភ្ញាក់រឭកដល់គុណព្រះពុទ្ធ ព្រះធម៌ ព្រះសង្ឃដែលជាសរណៈដ៏ចំបងក្នុងព្រះពុទ្ធសាសនា ជានិច្ច។ សម័យសាធារណៈនេះពិតមែនតែរូបភាពខាងក្រៅមិនត្រូវបានទទួលភាពរីក ចម្រើនរុងរឿងដូចសម័យកាលមុនៗយ៉ាងណាដ៏ដោយតែស្មារតីផ្នត់គំណិតនៅតែស្ថិតស្ថេរ ចិរភាពអមតៈជានិច្ចគឺពុទ្ធសាសនានិកយើងនៅតែឆ្លៀតឪកាសបំពេញ នូវកាតព្វកិច្ចជា ពុទ្ធសាសនូបត្ថម្ភក៏ក្នុងពិធីបុណ្យប្រពែណីពុទ្ធសាសនាដូចជា បុណ្យភ្ជំបិណ្ឌ កឋិន បុណ្យ បួស ។ ល។ តាមរដួវកាលជាប់មិនដាច់ឡើយ គ្រាន់តែការធ្វើនោះពុំបានថ្កុំថ្កើងរុងរឿងដូច សម័យកាលដែលប្រទេសជាតិ យើងមានសន្តិភាពនោះឡើយ ។ រួមមកគឺព្រះពុទ្ធសាសនា រុងរឿងតែក្នុងផ្នត់គំនិតតែប៉ុណ្ណោះ ។
សម័យកម្ពុជាប្រជាធិបតេយ្យ
(ព.ស ១៥១៨ ដល់២៥២២ គ.ស ១៩៧៥ ដល់១៩៧៩)
ភ្នំពេញ : នៅសម័យអន្តរកប្ប ចន្លោះឆ្នាំ១៩៧៥-៧៩ ប៉ុល ពត បានរំលាយខឿនព្រះពុទ្ធសាសនា ទាំងវត្តអារាម ទាំងព្រះសង្ឃ ទាំងឧបាសក ទាំងឧបាសិកា ទាយក ទាំងយិកាចោលទាំងអស់ ។ មិនត្រឹមតែប៉ុណ្ណោះទេ ថែមទាំងបានបំផ្លាញគម្ពីរដីកាព្រះពុទ្ធសាសនាមួយចំនួនធំទៀត ។ និយាយរួមមកវិស័យសាសនាត្រូរបបនេះបំបាត់ចោលទាំងស្រុង វត្តអារាមជាទីសក្ការៈបូជាសន្សំកុសលបានប្រែក្លាយទៅជាកន្លែងគុកច្រវាក់ឃុំឃាំងធ្វើ ទារុណកម្មកាប់សម្លាប់សាងនូវបាបកម្មគ្មានញញើតដៃ ។ ព្រះសង្ឃរាប់ពាន់អង្គត្រូវបាន ចាប់ផ្សឹកទាំងបង្ខំ ឲ្យធ្វើពលកម្មលើសលប់មានការបរិភោកអាហារមិនគ្រប់គ្រាន់ ។ ហើយ ព្រះសង្ឃដែលជាមេដឹកនាំដូចជាមេគណ ព្រះអនុគណត្រូវបានចាប់ផ្សឹកបង្ខំឲ្យយកគ្រូសារ តាមរយៈការ រលាក់ដែ និង ការចាប់អារម្មណ៌ គ្មានមង្គលការត្រឹមត្រូវទេ ។
នៅថ្ងៃសៅរ៍ ៣ កើត ខែមិគសិរ ឆ្នាំមមែ ស.ព.២៥២២ ត្រូវនឹងថ្ងៃទី២ ខែធ្នូ គ.ស.១៩៧៨ ប្រជាជនបានបង្កើតរណសិរ្សមួយ ឈ្មោះរណសិរ្សសាមគ្គីសង្គ្រោះជាតិកម្ពុជា ដែលមានគោលការណ៍១១.ខ ក្នុងគោលបំណងវាយរំដោះប្រជាជនកម្ពុជាឲ្យបានរួចផុតពីរបបបនប្រល័យ ពូជសាសន៍ ប៉ុល ពត ។ លុះដល់ថ្ងៃអាទិត្យ ១០ កើត ខែបុស្ស ឆ្នាំមមែ ព.ស.២៥២២ ត្រូវនឹងថ្ងៃទី៧ ខែមេសា ឆ្នាំ១៩៧៩ រំដោះប្រជាជនឲ្យរួចផុតពីរបបបនប្រល័យពូជសាសន៍ ប៉ុល ពត បានដូចបំណង ។ នៅពេលនោះឯងហើយប្រជាជនកម្ពុជាអាចមានជំនឿលើព្រះពុទ្ធសាសនា ឡើងវិញបានជាបណ្ដើរៗ ពីព្រោះរណសិរ្សសាមគ្គីសង្គ្រោះជាតិកម្ពុជាមានយោបល់ថា ព្រះពុទ្ធសាសនា និងចិត្តគំនិតរបស់ប្រជាជនកម្ពុជា មានភាពផ្សារភ្ជាប់គ្នាយ៉ាងជិតស្និទ្ធរាប់ពាន់ឆ្នាំកន្លងមកហើយ មិនអាចមានអ្នកណាម្នាក់មកបេះបំបែកចេញពីគ្នាបានដោយងាយឡើយ ។ សូម្បីនៅក្នុងសម័យប៉ុល ពត ពួក ប៉ុល ពត បានបំបាក់ស្មារតីប្រជាជនឲ្យលះបង់ព្រះពុទ្ធសាសនា បើអ្នកណាមិនព្រមលះបង់ចោលទេ នៅមានការអាឡោះអាល័យព្រះពុទ្ធសាសនា ពួក ប៉ុល ពត នាំយកអ្នកនោះសម្លាប់ចោលទាំងពូជ ។
បើទុកជាមានការគាបសង្កត់សម្លាប់បែបនេះក៏ដោយ ក៏ប្រជាជនមួយចំនួនធំនៅតែលួចថ្វាយបង្គំព្រះសម្ពុទ្ធក្នុងពេលស្ងាត់ ឬក៏នៅតែលើកដៃអធិដ្ឋានចិត្តចំពោះព្រះសម្ពុទ្ធដែរ ។ ចំណែកព្រះសង្ឃវិញ ព្រះសង្ឃមួយចំនួនធំ ពួកប៉ុលពតបង្ខំឲ្យសឹក លោកក៏សឹកតាមបញ្ជា តែចិត្តរបស់ព្រះអង្គវិញ នៅតែអាល័យភេទផ្នួស ពេលយប់យកស្បង់ ចីពរ មកដេកឱប ។ នៅមានព្រះសសង្ឃមួយចំនួនតូចបំផុតមិនព្រមលះបង់ភេទបព្វជិត ដោយប្រើកលល្បិចពេលមានប្រជាជនអ៊ូអរ យកសំពត់សមកស្លៀកដណ្ដប់ តែនៅពេលស្ងាត់វិញលោកយកស្បង់ចីពរ មកគ្រង ខំភាវនាធម៌ មិនខ្លាចសេចក្ដីស្លាប់ឡើយ ។
សម័យកាលសាធារណរដ្ឋប្រជាមានិត្យកម្ពុជា និង រដ្ឋកម្ពុជា
(ព.ស ២៥២២ ដល់ ២៥៣៦ គ.ស ១៩៧៩ ដល់ ១៩៩៣)
ក្រោយជ័យជំនះលើកងទ័ពខ្មែរក្រហម ពល ពត នៅឆ្នាំ១៩៧៩ ជំនឿសាសនាត្រូវបានបើកចំហឡើងវិញសម្រាប់ប្រជាពលរដ្ឋខ្មែរ។ ព្រះពុទ្ធសាសនា ក៏ត្រូវបានលើកតម្កើងសារជាថ្មីផងដែរ ដោយរដ្ឋាភិបាលបាននិមន្តព្រះសង្ឃខ្មែរ ដែលបានភៀសខ្លួនទៅប្រទេសវៀតណាមកាលពីកំឡុងសម័យ នោះ ចូលមកក្នុងប្រទេសកម្ពុជាវិញដើម្បីដឹកនាំព្រះពុទ្ធសាសនាឡើងវិញ។
ដោយគ្រាន់តែបានដឹងថា រដ្ឋអំណាចបន្ធូរឲ្យប្រជាជនមានជំនឿលើព្រះពុទ្ធសាសនាបានភ្លាម ប្រជាជនដែលធ្លាប់ជាពុទ្ធបរិស័ទពីជំនាន់មុន ងើបច្រូងច្រាងនាំគ្នាធ្វើបុណ្យ។ តែនៅពេលនោះមិនទាន់មានព្រះសង្ឃនៅឡើយ នាំគ្នាអញ្ជើញលោកតាៗដែលចេះព្រះពុទ្ធសាសនា ឲ្យធ្វើជាព្រះសង្ឃ ហើយនាំគ្នាវេរបច្ច័យ៤ ឧទិ្ទសកុសលជូនវិញ្ញាណក្ខន្ធបុព្វបុរសដូចជា កាលព្រះពុទ្ធគង់ធម្មាដូចនោះដែរ ។
នៅពេលនោះឯង ព្រះសង្ឃអង្គខ្លះដែលព្រះអង្គលបស្លៀកស្បង់គ្រងចីពរអស់រយៈពេលជាងបី ឆ្នាំកន្លងមកហើយនេះ ព្រះអង្គប្រកាសខ្លួនថា នៅសម័យ ប៉ុល ពត ព្រះអង្គមិនដែលឃ្លាតចេញពីភេទបព្វជិតឡើយ ព្រះអង្គស្លៀកស្បង់គ្រងចីពរ ជាធម្មតាវិញ ។ ក៏មានការយល់ថា ការស្លៀកខោពាក់អាវដោយការបង្ខំពីសត្រូវ សីលផ្នួសរបស់ព្រះអង្គមិនបាច់ឡើយពី ព្រោះព្រះអង្គបានរក្សាសីលផ្នួសរបស់ខ្លួនបានដូចធម្មតា ។ ការយល់ដូចនេះ លោកយកស្បង់ចីពរមកស្លៀកដណ្ដប់ ហើយប្រកាសខ្លួនថាខ្លួនជាអ្នកបួសពិតប្រាកដ ។
ដោយមានការបួសគ្មានសណ្ដាប់ធ្នាប់បែបនេះ ទើបទីស្ដីការគណៈកម្មាធិការមជ្ឈិមរណសិរ្សសង្គ្រោះជាតិកម្ពុជាបាន ចាត់ចែងនិមន្ដព្រះសង្ឃពីប្រទេសវៀតណាមចំនួន ៩ អង្គ មកបំបួសលោកអាចារ្យ ដែលជាអតីតបព្វជិត ហើយដែលមិនមានប្រពន្ធ-កូន ធ្វើជាពូជព្រះសង្ឃដើម្បីបំបួសកុលបុត្របន្តទៅទៀត ។ តាមព្រះសពសម្តេចមង្គលទេពាចារ្យ អ៊ុម ស៊ុម បានឲ្យដឹងថា ព្រះសង្ឃ ៩ អង្គដែលរដ្ឋាភិបាលវៀតណាម បានចាត់តាំងឲ្យមកបំបួសនោះ លោក អាចារ្យ តុង ធ្វើជាព្រះឧប្បជ្ឈាយ៍ និមន្តមកដល់ក្រុងភ្នំពេញព្រះអង្គសុគត ។ សូមបញ្ជាក់ថា ព្រះអង្គព្រះនាម តុង នេះ ពីមុនពេលសម័យប៉ុល ពត ឆ្នាំ១៩៧៥ ព្រះអង្គគង់នៅវត្តមហាមន្ត្រី ក្រុងភ្នំពេញ ។ ឯព្រះសង្ឃ ១ អង្គទៀត ព្រះនាមថាច់ មិញ ជាព្រះសង្ឃមហាយាន ព្រះអង្គជាអ្នកសង្កេតការណ៍ មិនបានចូលរួមជាការកសង្ឃទេ ។
ដូច្នេះ ព្រះសង្ឃជាការកសង្ឃ រៀបចំការបំបួសនោះមានចំនួន ៧ អង្គ ៖
១. ព្រះអង្គ យីវ ងីម ជាព្រះឧបជ្ឈាយ៍
២. ព្រះអង្គ ថាច់ ធៀងតុង ជាគ្រូសូត្រស្តាំ
៣. ព្រះអង្គ ធីវ វីត ជាគ្រូសូត្រឆ្វេង
ឯព្រះអង្គ ៤ ព្រះអង្គទៀត សម្ដេចមិនបានស្គាល់ ។ ការរៀបចំបំបួសធ្វើចំពោះអតីតបព្វជិត ៧រូប នៅថ្ងៃពុធ ១៣ រោចខែភទ្របទ ឆ្នាំមមែ ព.ស.២៥២៣ ត្រូវនឹងថ្ងៃទី ១៩ ខែកញ្ញា គ.ស.១៩៧៩ ។
ឯអតីតបព្វជិត ៧ រូបដែលត្រូវបំបួសនោះ ៖
១. ភិក្ខុ កើត វ៉ាយ មកពីខេត្តកំពង់ធំ ( សុគត ២៥ មករា ១៩៩១ )
២. ភិក្ខុ ប្រាក់ ឌិត មកពីខេត្ត តាកែវ
៣. ភិក្ខុ ឌិន សារុន មកពីខេត្ត កណ្ដាល
៤. ភិក្ខុ អ៊ិត ស៊ុម មកពីខេត្ត តាកែវ ( សុគត ០១.០៩.១៩៩៨ )
៥. ភិក្ខុ នន់ ង៉ែត មកពីខេត្ត តាកែវ
៦. ភិក្ខុ កែន វង្ស មកពីខេត្ត ព្រៃវែង
៧. ភិក្ខុ ទេព វង្ស មកពីខេត្ត សៀមរាប ។
ចាប់ពីពេលបានបំបួសព្រះសង្ឃនេះរួចមក ព្រះឧបជ្ឈាយ៍ព្រះនាម ឋិតស្រីលោ ដែលបានបំបួសភិក្ខុទាំង ៧ អង្គនេះ បានសម្រេចប្រគល់ភារកិច្ចឲ្យភិក្ខុ កើត វ៉ាយ ធ្វើជាព្រះឧបជ្ឈាយ៍ បំបួសភិក្ខុ សាមណេរ បន្តទៅទៀត ក្រោយមកភិក្ខុ កើត វ៉ាយ ព្រះអង្គមានព្រះជន្មច្រើន មានវត្តអារាមនៅឆ្ងាយពីទីក្រុងភ្នំពេញមានផ្លូវលំបាកខ្លាំង ហើយបើព្រះអង្គនិមន្តមកក្រុងភ្នំពេញចេះតែមានព្រះអាពាធ ។
ដោយមានមូលហេតុនេះហើយ ទើបភិក្ខុ កើត វ៉ាយ និមន្តមកបំបួសបានត្រឹមតែមួយលើកប៉ុណ្ណោះ ព្រះអង្គបានប្រគល់នាទីព្រះឧបជ្ឈាយ៍ឲ្យភិក្ខុ ទេព វង្ស បំបួសភិក្ខុ សាមណេរ បន្តពីព្រះអង្គទៅទៀត ។ បន្ទាប់ពីការបំបួសបានព្រះសង្ឃ ៧ អង្គរួចមកគណៈកម្មាធិការមជ្ឈិមរណស្សិ និងក្រុមប្រឹក្សាប្រជាជនបដិវត្តន៍កម្ពុជា មានចំណាប់អារម្មណ៍លើ ៖
-ព្រះពុទ្ធសាសនាបានកើតហើយ តែការរៀបចំព្រះពុទ្ធសាសនា នៅមិនទាន់មាន របៀបរៀបរយល្អនៅឡើយ ។ ដូចនេះ គួរតែរៀបចំព្រះសង្ឃឲ្យមានឯកភាព គឺគ្មានគណៈនិកាយឡើយ ។
-គួររៀបចំពុទ្ធសាសនាឲ្យមានព្រះសង្ឃមជ្ឈិម និងក្រសួងធម្មការសម្រាប់ជួយសម្រួលកិច្ចការព្រះពុទ្ធសាសនា ។
-អ្នកមានសទ្ធាចូលបួសក្នុងព្រះពុទ្ធសាសនាកាន់តែមានច្រើនឡើង ។ ឯព្រះសង្ឃមជ្ឈិមអាចចេញទៅបំបួសតាមខេត្តនានាមិនទាន់ពេលតាមសំណូមពររបស់ពុទ្ធបរិស័ទបានឡើយ ។
ដូចនេះ គណៈកម្មការមជ្ឈិមរណសិរ្ស និងក្រុមប្រឹក្សាប្រជាជនបដិវត្តន៏កម្ពុជា បានឯកភាពជាមួយព្រះសង្ឃមជ្ឈិមរណសិរ្សបង្កើតឲ្យមានព្រះឧបជ្ឈាយ៍ និងការកសង្ឃនៅគ្រប់ខេត្ត ក្នុងប្រទេសកម្ពុជាទាំងមូល ។
ឯការបំបួសនោះទៀតសោត ត្រូវគោរពតាមសារាចរស្ដីពីរបៀបបំបួសកុលបុត្រ ក្នុងព្រះពុទ្ធសាសនា លេខ ២៤-៨១ស.រ ចុះថ្ងៃទី៥ ខែមិថុនា គ.ស ១៩៨១/ព.ស.២៥២៤ ។
សារាចរបានរៀបរាប់ថា ព្រះពុទ្ធសាសនាបានដុះជាប់ជានិស្ស័យចិត្តគំនិតរបស់ប្រជាជនកម្ពុជាជាច្រើនពាន់ឆ្នាំមកហើយ ថែមទាំងបានផ្សារភ្ជាប់នឹងទំនៀមទម្លាប់ខ្មែរទៀតផង ព្រោះហេតុនោះទើបប្រជាជនកម្ពុជា ៩៩ ភាគរយគោរពរាប់អាន ។
ក្រោយថ្ងៃ១៧ មេសា ១៩៧៥ មកទល់នឹងថ្ងៃ ៧ មករា ១៩៧៩ រយៈកាលជិត ៤ ឆ្នាំ ព្រះពុទ្ធសាសនាត្រូវធ្លាក់ដល់សូន្យ ដោយពួកទមិឡឥតសាសនា ជាបនប្រល័យពូជសាសន៍ ប៉ុល ពត អៀង សារី ខៀវ សំផន វារលាយសូន្យសុង ។ ក្រោយថ្ងៃ៧ មករា ១៩៧៩ ជាថ្ងៃជ័យជម្នះរបស់រណសិរ្សសាមគ្គីសង្គ្រោះជាតិកម្ពុជា ដែលបានដេញកម្ចាត់ពួកទមិឡទាំងនោះបានសម្រេចជោគជ័យជាស្ថាពរហើយ អង្គការនេះក៏បានបើកសិទ្ធិនិងសេរីភាពយ៉ាងបរិបូរណ៍ឡើងវិញ ឲ្យប្រជាជនគ្រប់ឋានៈ មានសិទ្ធិ សេរីភាពខាងជំនឿ សាសនាជាដើម ។ ប្រជាជនកម្ពុជាដែលធ្លាប់តែមានសន្ដានចិត្តគោរព ប្រតិបត្តិព្រះពុទ្ធសាសនា ទាំងបព្វជិតដែលត្រូវរងគ្រោះដោយបនក្បត់ ប៉ុល ពត ផ្សឹក ក៏ដូចជាអ្នកធ្លាប់ជឿ គោរពសាសនាព្រះពុទ្ធសាសនាទាំងអស់ដែរ មានសទ្ធាជ្រះថ្លាចូលកាន់ភេទបព្វវិជ្ជាឡើងវិញជាច្រើន ។ ការបួសនេះចាប់ផ្ដើមក្រោយពីថ្ងៃ៧ មករា ១៩៧៩ ដោយសំអាងលើរដ្ឋប្រគល់សិទ្ធិ សេរីភាពខាងជំនឿសាសនា ត្រូវនឹងបំណងប្រាថ្នារបស់ខ្លួនហើយ ក៏ចេះតែបួសបានតាមទំនើងចិត្តយល់ឃើញរបស់ខ្លួនទៅ រហូតដល់មានអ្នកខ្លះគ្រាន់តែយកព្រះពុទ្ធរូបជាសាក្សី ក៏ស្លៀកពាក់ត្រៃចីវរសន្មតខ្លួនថាជាបព្វជិតក៏មាន ដោយរដ្ឋអំណាចមិនទាន់គិតគូរដល់ផង ។ លុះក្រោយពីនោះបន្តិចមក ដោយការបួសនេះច្របូកច្របល់ ពុំមានលក្ខណៈត្រឹមត្រូវ រដ្ឋក៏បានចាត់ចែងនិមន្តឧបជ្ឈាយ៍ និងការកសង្ឃមួយចំនួនពីប្រទេសវៀតណាមមកបំបួសអតីតបព្វជិត ៧ រូប នៅវត្តឧណ្ណាលោម ក្រុងភ្នំពេញ ដើម្បីជាការបណ្ដុះពូជព្រះសង្ឃ ជាលើកដំបូងនៅថ្ងៃទី ១៩.៩.១៩៧៩ ។
បន្ទាប់ពីនោះមក រដ្ឋក៏បានចាប់អារម្មណ៍ក្នុងការរៀបចំសាសនាឲ្យបានឯកភាពត្រឹមត្រូវ សមស្របល្អ ។ ផ្ដើមរៀបចំឲ្យមានព្រះសង្ឃមជ្ឈិម និងមានក្រសួងធម្មការ បណ្ដោះអាសន្ន ធ្វើសារាចរ លេខ០១ ចុះថ្ងៃទី ០១.១១.៧៩ សម្រាប់ឲ្យអ្នកមានសទ្ធាចូលរួមអនុវត្តតាម ដើម្បីឲ្យមានរបៀបរៀបរយឯកភាពតែមួយបែប សមស្របជាព្រះសង្ឃ សាមគ្គីភាពតែមួយគត់ គ្មានគណៈនិកាយឡើយ ។
ចាប់តាំងពីនោះមក ការបួសក៏ត្រូវអនុវត្តតាមសារាចរខាងលើរហូតមកបានលទ្ធផលល្អប្រសើរ ។ ឥឡូវនេះ ដោយការបួសកាន់តែច្រើនឡើងៗនៅគ្រប់ខេត្ត ព្រះសង្ឃមជ្ឈិមពុំអាចចេញទៅបំបួសបានតាមសំណូមពររបស់ប្រជាជន ។ គណៈកម្មការមជ្ឈិមរណសរ្ស និងក្រុមប្រឹក្សាប្រជាជនបដិវត្តកម្ពុជា ឯកភាពគ្នាជាមួយនឹងព្រះសង្ឃមជ្ឈិម បង្កើតឲ្យមានឧបជ្ឈាយ៍ និងការកសង្ឃគ្រប់ខេត្ត ដើម្បីតម្រូវតាមបំណងរបស់ប្រជាជន ។ ឯការបួសបន្តទៅទៀត តាមខេត្តត្រូវអនុវត្តតាមគោលការណ៍តទៅនេះ ។ ការអនុវត្តនេះត្រូវបានចែកជាពីរផ្នែកគឺ ផ្នែកទី១ អំពីឧបជ្ឈាយ៍ និងការកសង្ឃ ផ្នែកទី២ អំពីកុលបុត្រអ្នកបួស ។
ផ្នែកទី ១ អំពីឧបជ្ឈាយ៍ និងការកសង្ឃ
ឧបជ្ឈាយ៍ ជាអ្នកទទួលខុសត្រូវផ្ទាល់ចំពោះការបំបួសកុលបុត្រ ។ ដូចនេះ ឧបជ្ឈាយ៍ត្រូវប្រកបដោយលក្ខណៈដូចខាងក្រោមនេះ :
១. ភិក្ខុដែលត្រូវធ្វើជាឧបជ្ឈាយ៍ ត្រូវមានសមត្ថភាពទូទៅ កម្រិតវប្បធម៌ខាងផ្លូវសាសនា, ផ្លូវលោក បើមិនច្រើនក៏បង្គួរ ។
២. ឧបជ្ឈាយ៍ ត្រូវជាអ្នកឆ្លៀវឆ្លាតប្រតិពល ក្នុងពិធីសង្ឃកម្មផ្សេងៗ ចេះពិន័យបព្វជ្ជាខន្ធកៈយល់ច្បាប់នូវអក្ខរប្បភេទចេះដឹងនូវធម៌សម្រាប់ឧបជ្ឈាយ៍ និងសិទិ្ធវិហារិក ចេះនាយកធម៌ ហើយប្រតិបត្តិដោយត្រឹមត្រូវចេះចាំអនុសាសន៍ៈ ៨ យ៉ាង ប្រៀនប្រដៅនូវកភិក្ខុច្បាស់លាស់ "ផ្ដាំនាគ" ។
៣. មានវត្តប្រតិបត្តិខាងផ្លូវសាសនា ក៏ដូចជាផ្លូវលោក និងមានគោលជំហរល្អ ស្មោះត្រង់ចំពោះសាសនា ក៏ដូចជាចំពោះបដិវត្តន៍។
៤. មានសីលធម៌ស្អាតស្អំ គួរជាទីគោរពរបស់សិទ្ធិវិហារិក និងបរិស័ទទូទៅ ។
៥. មានភារកិច្ចពិនិត្យឲ្យបានល្អិតល្អន់ ក្នុងការជ្រើសរើសបេក្ខសមណៈ ដែលមានប្រវត្តិរូបស្អាតស្អំ និងស្របច្បាប់ ។
៦. ការជ្រើសរើសនោះ ត្រូវចៀសវាងបក្ខពួកនិយម អត្តនោមតិនិយម ។
៧. ករណីយកិច្ចបំបួស ត្រូវអនុវត្តយ៉ាងម៉ឺងម៉ាត់ តាមវិន័យបព្វជ្ជាខន្ធកវិធី បំបួសកុលបុត្រដែលដកស្រង់ចេញពីវិន័យបិដក ។
៨. ការកសង្ឃជាកម្មវាចាចារ្យ ត្រូវការអនុវត្តតាមបព្វជ្ជាខន្ខកៈដែលស្រង់ចេញពីវិន័យបិដក ត្រូវតែឲ្យត្រៃសរណគមន៍ និងសូធ្យញត្តិចតុត្ថកម្មវាចាច្បាស់ ត្រូវឆ្លៀវឆ្លាតប្រតិពលអង់អាច ក្នុងការពិនិត្យសម្លឹងរំពៃក្នុងសង្ឃកម្មនេះដោយច្បាស់លាស់ ។
៩. ឧបជ្ឈាយ៍ ការកសង្ឃសម្រាប់ខេត្តណាបំបួសបានតែក្នុងខេត្តនោះ ពុំអាចឆ្លងទៅបំបួសខេត្តដទៃ ឬក៏ពុំអាចណែនាំអ្នកចង់បួសពីខេត្តដទៃមកបំបួសខេត្តរបស់ខ្លួនបានឡើយ ។
១០. កាលបើបំបួសរួចហើយ ព្រះឧបជ្ឈាយ៍ត្រូវតែចេញលិខិតសម្គាល់ភេទ ដោយមានរដ្ឋអំណាចមូលដ្ឋានបានឯកភាពជាមួយផង ដើម្បីឲ្យវនកភិក្ខុដែលបានបួសហើយកាន់សម្គាល់តទៅ ។
១១. ការលបលាក់បំបួសដោយអត្តនោមតិ ត្រូវហាមឃាត់ ។
ផ្នែកទី ២ អំពីកុលបុត្រអ្នកបួស
កុលបុត្រអ្នកបួស គឺជាបុគ្គលដែលមានជំនឿមោះមុតក្នុងធម្មវិន័យព្រះពុទ្ធសាសនា ប្ដេជ្ញាខ្លួនប្រតិបត្តិតាមគោលមាគ៌ារបស់ព្រះពុទ្ធជាម្ចាស់ ។ ដូចនេះកុលបុត្រនេះត្រូវតែប្រកបដោយលក្ខណៈដូចខាងក្រោម :
១. អនុវត្តតាមពុទ្ធសាសនាតែមួយគត់ គឺជាពុទ្ធសាសនាខ្មែរ ដែលផ្សារភ្ជាប់នឹងទំនៀមទម្លាប់ប្រពៃណីជាតិខ្មែរតាំងពីយូរអង្វែងមកហើយ ។
២. ការបួសក្នុងសម័យនេះ ត្រូវអនុវត្តតាមធម៌វិន័យពុទ្ធប្បញ្ញត្តិ និងពុទ្ធានុញ្ញាតដែលមានព្រះត្រ័យបិដកជាគោល ដូចដែលរណសិរ្សសាមគ្គីសង្គ្រោះជាតិកម្ពុជា និងក្រុមប្រឹក្សាប្រជាជនបដិវត្តន៏កម្ពុជាបានបណ្តុះពូជព្រះសង្ឃឲ្យមានឡើងវិញ គឺថ្ងៃទី ១៩.៩.១៩៧៩ ។
៣. ជាបឋមនេះ គឺលើកទី ១ នៃការបួសឡើងវិញ ។ ត្រូវជ្រើសរើសយកតែអតីតបព្វជិត ដែលត្រូវរងគ្រោះដោយពួកទមិឡឥតសាសនាក្បត់ជាតិប្រល័យពូជសាសន៍ ប៉ុល ពត បានផ្សឹក ហើយមិនមានគ្រួសារ ប្រពន្ធ កូន ហើយមិនដែលបានបង្កលក្ខណៈអន្តរាយដល់បដិវត្តន៍ម្ដងណាផង ។
៤. ការបួសនេះ ត្រូវផ្អែកលើប្រវត្តិរូបស្មោះត្រង់ មិនវៀចវេរ ដែលប្រជាជនគោរពរាប់អាន និងមានសេចក្តីបញ្ជាក់ទទួលស្គាល់ពីររដ្ឋអំណាចមូលដ្ឋាន ហើយអគ្គលេខាធិការនៃគណៈកម្មាធិការមជ្ឈិមរណសិរ្សបានពិនិត្យសម្រេច ។
៥. កុលបុត្រអ្នកបួស ត្រូវបួសនៅក្នុងខេត្តដែលចេញប្រវត្តិរូប គឺប្រវត្តិរូបធ្វើនៅមូលដ្ឋានណា ត្រូវបួសនៅមូលដ្ឋាននោះ ។ ដាច់ខាតកុលបុត្រអ្នកបួស មិនបានអនុញ្ញាតឲ្យទៅបួសនៅខេត្តដទៃ ក្រៅពីមូលដ្ឋានចេញប្រវត្តិរូបឲ្យឡើយ ។
ការបួស និងការបំបួសទាំងឡាយ ត្រូវតែបានអនុវត្តតាមលក្ខណ៍ការណ៍ខាងលើនេះដោយដាច់ខាត ។ បើឧបជ្ឈាយ៍ ការកសង្ឃ និងអ្នកបួសទាំងឡាយណាប្រព្រឹត្តផ្ទុយពីនេះ គណៈសង្ឃមជ្ឈិម និងរដ្ឋអំណាចបដិវត្តន៍មិនទទួលស្្គាល់ដាច់ខាត ហើយក៏ត្រូវតែមានវិធានការចាំបាច់កែលំអឡើងវិញ ។
សារាចរខាងលើនេះ មានចុះហត្ថលេខានិងត្រា ដោយលោក ហេង សំរិន ក្នុងឋានៈជាប្រធានគណៈគម្មាធិការមជ្ឈិមរណសិរ្ស និងជាប្រធានក្រុមប្រឹក្សាប្រជាជនបដិវត្តន៍ ។
នៅឆ្នាំ១៩៨១ព្រះសង្ឃខ្មែរមួយអង្គត្រូវបានតែងតាំងជាព្រះសង្ឃទី១នៃកម្ពុជាគណៈ
មហានិកាយ ទ្រង់ព្រះនាមទេព វង្ស (សម្តេច អគ្គមហាសង្ឃរាជ សព្វថ្ងៃ)។ ព្រះពុទ្ធសាសនាបានដើរតួនាទីយ៉ាងសំខាន់ក្នុងការដឹកនាំប្រទេស ពុទ្ធសាសនាបានក្លាយជាអ្នកអប់រំដល់ពលរដ្ឋខ្មែរទូទៅពុទ្ធសាសនាក៏បានជួយសង្គមខ្មែរក្នុងវិស័យផ្សេងៗផងដែរ ព្រះសង្ឃមានរាប់សែនអង្គនៅទូទាំងប្រទេស ដែលទន្ទឹមនឹងនោះវត្តអារាមក៏ត្រូវបានកសាងឡើងជាបន្តបន្ទាប់ពាសពេញប្រទេសផងដែរ។
ក្រុមព្រឹក្សាទូទាំងប្រទេសនៃរណសិរ្យសាមគ្គី កសាងការពារមាតុភូមិកម្ពុជាបាន បង្កើតឡើងនូវគណកម្មការរៀបចំបោះពុម្ភសៀវភៅធម្មវិន័យ ព្រះពុទ្ធសាសនាដោយអនុវត្ត តាមសេចក្តីសម្រេចលេខ ៣៥/៩៥ ករស ចុះថ្ងែទី ០៦ ខែ សីហា ព.ស ២៥២៨ គ.ស ១៩៨៥ ។ លុះមកដល់ ព.ស ២៥៣២ គ.ស ១៩៨៩ ទើបចេញសារាចរលេខ ០៣ក.ធ៨៩ ស្តីពីកាឲ្យមានអ្នកបួសមិនកំណត់អាយុទូទាំងប្រទេស ។ ក្នុងឆ្នាំដដែលនេះរដ្ឋបានចេញ សារាចរលេខ ២៩ ចុះថ្ងៃទី ១៣ វិច្ឆិការ ព.ស ២៥៣១ គ.ស ១៩៨៩ ស្តីពីការបើកឲ្យមាន សាលាពុទ្ធិកបឋមសិក្សាបានសម្ភោធ បើកជាផ្លូវការដោយ លោក ជា ស៊ីម ប្រធានរដ្ឋសភា នាថ្ងៃទី២ ធ្នូនៅវត្តទូលទំពួង ខ័ណ្ឌចំការមនក្រុងភ្នំពេញដែលមានសមណសិស្ស ៨០អង្គ បង្គាប់ដោយឧទ្ទេសាចារ្យ សុវណ្ណប្បញ្ញោ ចឹក ជូន ដែលក្រុមប្រឹក្សារណសិរ្យជាតិដឹកនាំ ដោយព្រះតេជគុណ អ៊ុម ស៊ុម លោក មិន ឃិន លោក ព្រំ ឋាន បានទៅនិមន្តមកពីវត្ត ព្រៃ ល្វា ឃុំ ព្រៃ ល្វា ស្រុក ព្រៃកប្បាស ខេត្ត តាកែវ ។ នៅ ព.ស ២៥៣៩ គ.ស ១៩៩៦ ទូទាំង រដ្ឋកម្ពុជាយើងមានអារាមព្រះពុទ្ធសាសនាចំនួន ៧៨វត្ត ដែលមនព្រះសង្ឃសរុបទាំងអស់
ចំនួន៤៦.០៣២អង្គ គឺគណមហានិកាយ ចំនួន ៤៥៤០៩ និង គណធម្មយុត្តិកនិកាយចំនួន ៦២៣អង្គ ។ សម័យនោះយើងសង្កេតឃើញមាននៅសាលាធម្មវិន័យមានចំនួន៤១១ សាលាមានសមណៈសិស្សចំនួន ៧៩១ ព្រះអង្គ បង្ហាត់ដោយលោកគ្រូអាចារ្យចំនួន ៤៩ អង្គ ។
សាលាពុទ្ធិកវិទ្យាល័យឃើញមានពីរកន្លែងគឺ វិទ្យាល័យព្រះសុរាម្រឹត ក្រុងភ្នំពេញ និង វិទ្យាល័យអ៊ឹធួងខេត្តបាត់ដំបងដែលមាន៩បន្ទប់មានសមណៈសិស្សទាំងអស់ចំនួន ៤៣៣នាក់ និង នារី២នាក់ផង ។ បង្ហាត់ដោយលោកសាស្រ្តចារ្យដែលក្របខ័ណ្ឌចំនួន១០ នាក់ គឺ លោក រស់ សាវេន ,លោក ហ៊ឹង យ៉ាន ,លោក រឿន យ៉ុន ,លោក ស៊ឹម យ៉ុន, លោក ខៀវ រ៉ាឌី ,លោក ជិន ជន ,លោក ជាម សុផល (សាស្រ្តចារ្យទាំង៧នាក់នេះបង្រៀននៅ ភ្នំពេញ ) លោក ឌី សុមាលី ,លោក គ្រូ ប្រាក់ ឃុន , លោក គាំ អីវ (លោកគ្រូទាំង៣នាក់ នេះ បង្ហាត់នៅវិទ្យាល័យអ៊ឹង ធួង បាត់ដំបង )ចាប់តាំងពីពេលនោះមកអ្វីៗត្រូវបានរីក ចម្រើនសន្សឹមៗឡើងវិញ។ យើងមានវត្តអារាមមានព្រះសង្ឃជាសក្ការៈបូជា មានព្រះវិហារ មានកុដិ មានសាលា សម្រាប់ធ្វើបុណ្យប្រពៃណីយ៏ជាតិ និង សាសនាឡើងវិញ ។
នៅឆ្នាំ១៩៩១ ព្រះបាទនរោត្តមសីហនុ បានរៀបចំឡើងវិញនូវរចនាសម្ព័ន្ធដឹកនាំពុទ្ធសាសនាដោយមានទាំងធម្មយុត្តិកនិកាយ និងមហានិកាយ។ ទន្ទឹមនឹងការចាត់ទុកព្រះពុទ្ធសាសនាជាសាសនារបស់រដ្ឋ ស្របតាមរដ្ឋធម្មនុញ្ញរបស់កម្ពុជានៅឆ្នាំ១៩៩១ ការប្រកាន់ជំនឿសាសនាដទៃទៀតក៏ត្រូវបានគាំទ្រពីរដ្ឋាភិ បាលផងដែរ។ នៅក្នុងដំណាក់ កាលថ្មីៗនេះព្រះពុទ្ធសាសនាបានបំពេញតួនាទីយ៉ាងសកម្មក្នុង ឪកាសស្វែងរកសន្តិភាព។ មានព្រឹត្តិការណ៏ដ៏អស្ចារ្យមួយដែលគេមិនអាចបំភ្លេចបាន គឺនៅថ្ងៃទី៣ ឧសភា ព.ស ២៥៣៦ គ.ស ១៩៩៣ក្បួនធម្មយាត្រាសន្តិភាព និងអហឹង្សាដែលដឹកនាំដោយសម្តេច ព្រះឃោសា នន្ទ វ៉ា យ៉ាវ ព្រមទាំងព្រះសង្ឃដូនជី និង ពុទ្ធបរិស័ទចូលរួមយ៉ាងច្រើនកុះករ រាប់ម៉ឺននាក់ចេញពីខេត្តសៀមរាម ឆ្ពោះមកកាន់ទីក្រុងភ្នំពេញដើម្បីសុំសន្តិភាពនិង អហឹង្សា មុនពេលបោះឆ្នោត ។ គឺជាធម្មយាត្រាធំបំផុតក្នុងព្រះរាជាណាចក្រកម្ពុជាយើង ដែលបានពង្រឹងរួចហើយទាំងបរិមាណ និង គុណភាព ។ ចំណែកខាងព្រះពុទ្ធសាសនា គណៈមហានិកាយមានសម្តេច មហាសុមេធាធិបតី ទេព វង្ស ជាសម្តេចសង្ឃនាយក ។ ខាងធម្មយុត្តិកនិកាយ មានសម្តេចព្រះសុគន្ធាធិបតី ប៊ូ គ្រី ជាសម្តេចព្រះសង្ឃរាជ ព្រមទាំង មនរចនាសម្ព័ន្ធគ្រប់លំដាប់ឋាននុក្រម ។ សម្តេចព្រះប្រមុខរដ្ឋព្រះនរោត្តមសីហនុ ព្រះអង្គ សព្វព្រះរាជហឬទ័យថ្វាយទានបំពេញបុណ្យកុសលតាមប្រពៃណី ព្រះពុទ្ធសាសនា ជាប់ មិនដាច់ពិសេសជារៀងរាល់ថ្ងៃឧបោសថសីល ស្តាប់ព្រះធម៌ទេសនា និង បំពេញទាន ជាប់មិនដាច់ដល់ដូនជី តាជី នៅក្នុងព្រះបរមព្រះរាជវាំង ។ ក្នុងនោះទៀតសោត រាជរដ្ឋា ភិបាលបានយកចិត្តទុកដាក់ក្នុងព្រះពុទ្ធសាសនាយ៉ាងពេញទំហឹង ដោយបង្កើតនូវ ក្រសួងធម្មការ និង សាសនា ដើម្បីរៀបចំត្រួតពិនិត្យលើវិស័យព្រះពុទ្ធសាសនាឲ្យមាន តម្លាភាព និង ចិរភាពយូរអង្វែង ។ ដូច្នេះសរុបសេចក្តីមក ព្រះពុទ្ធសាសនាសម័យនោះ មានរីកចំរើនឆ្ពោះទៅរកភាពរុងរឿងជាលំដាប់ ។
រជ្ជកាលព្រះបាទ នរោត្តម សីហមុនីរាជ
(ព.ស ២៥៤៨ គ.ស ២០០៤)
ព្រះអង្គទ្រង់គង់គ្រងរាជនៅជាធានីភ្នំពេញសព្វថ្ងៃនេះ ព្រះអង្គ គឺជាព្រះរាជបុត្តរបស់ព្រះ បាទ នរោត្តម សីហនុ វរ្ម័ន ។ ព្រះអង្គគឺជាពុទ្ធសានូបត្ថម្ភក៌ ដ៏សំខានណាស់ដែរ ។ ក្នុងរជ្ជ កាលព្រះអង្គគេសង្គេតឃើញវិស័យព្រះពុទ្ធសាសនាមានភាពរុងរឿង និង រីកចំរើន យ៉ាង ខ្លាំង មិនចាញ់សម័យកាលមុនៗទេ ។ មានសាលាជាច្រើនបានអន្តែតខ្លួនលើដែនដី សុវណ្ណភូមិយើងនេះ ជាពិសេសសាលាពុទ្ធិកសាកលវិទ្យាល័យ ព្រះសីហមុនីរាជា និង សាលាពុទ្ធិកសាកលវិទ្យាល័យ ខេត្តបាត់ដំបង និង សាលាពុទ្ធិកសាកលវិទ្យាល័យ ខេត្ត កំពង់ឆ្នាំង ព្រមទាំងសាលាពុទ្ធិកសាកលវិទ្យាល័យ ខេត្តកំពងចាម ដែលបានបើក បណ្តុះ បណ្តាលនៅឆ្នាំ ២០០៧ ។ បើតាមប្រសាសន៏របស់ ឯកឧត្តម មិន ឃិន ទីប្រឹក្សាផ្ទាល់ សម្តេច អគ្គមហាសេនាបតី តេជោ ហ៊ុន សែន នាយករដ្ឋមន្រ្តី នៃព្រះរាជាណាចក្រកម្ពុជា បានឲ្យដឹងថា វិស័យព្រះពុទ្ធសាសនាមានការរីកចម្រើនជាលំដាប់គួរឲ្យកត់សម្គាល់ វត្ត អារម មានចំនួនកើនឡើងដល់ ៤.៣០៧វត្ត និងមានព្រះសង្ឃចំនួន ៥៥.៥៨៣ព្រះអង្គ ។នៅក្នុងគណៈមហានិកាយមាន៤.១៦៩វត្ត មាន ព្រះសង្ឃ ចំនួន ៥៤.៣២៧អង្គ និង គណៈធម្មយុត្តិកនិកាយមាន ១៣៩ វត្ត និង ព្រះសង្ឃចំនួន ១.២៥៦ព្រះអង្គ ។ ចំណែក វិស័យពុទ្ធិកសិក្សានៅទូទាំងប្រទេសមាន ១.៣៧០សាលាមានសមណៈសិស្ស សមណៈ និស្សិត កំពុងសិក្សាទាំង អស់ចំនួន ៣០.០០១អង្គ ក្នុងនោះចែកជា ៖
-សាលាធម្មវិន័យបីថ្មាក់ គឺ ថ្នាក់ត្រី ទោ ឯក មាន ៧៨៣សាលាមានសមណៈសិស្ស សរុបចំនួន ១១.២១៥អង្គ ។
-សាលាពុទ្ធិកបឋមសិក្សាចំនួន ៥៤៩ សាលា មានសមណៈសិស្សចំនួន ១២.១៧៤ អង្គ ។
-សាលាពុទ្ធិកអនុវិទ្យាល័យចំនួន ២៤ សាលា មានសមណៈសិស្សចំនួន៣.៨៦៣ អង្គ ។
-សាលាពុទ្ធិកវិទ្យាល័យចំនួន ១២ សាលាមានសមណៈសិស្សចំនួន ១.៨២៤ អង្គ ។
-សាលាពុទ្ធិកសាកលវិទ្យាល័យ ចំនួន២ គឺពុទ្ធិកសាកលវិទ្យាល័យ ព្រះសីហនុរាជ មានសមណៈនិស្សិតចំនួន ៩៧២អង្គ និងមានសមណៈនិស្សិតដែលបញ្ចប់បរិញ្ញប័ត្រ ចំនួន ១៧៧អង្គ ។
ពុទ្ធិកសាកលវិទ្យាល័យព្រះសីហមុនីរាជា មានសមណៈនិស្សិតចំនួន ៤៣០អង្គ។
គេសង្គតឃើញមានព្រះសង្ឃកើនឡើងនៅសិក្សាក្នុងទីក្រុងភ្នំពេញ។ ក្នុងការសិក្សាព្រះ សង្ឃមានទុកលំបាកយ៉ាងខ្លាំងក្នុងចង្ហាន់ប្រចាំថ្ងៃ និងកន្លែងស្នាក់នៅ ដូចនេះក្រសួងអប់រំ ក៏បានចេញប្រកាស ៣ស្តីពីការបើកសាខាពុទ្ធិកវិទ្យាល័យព្រះសីហនុរាជ គឺៈ
-ប្រកាសរបស់ក្រសួងអប់រំយុវជន និង កីឡា លេខ១៧៣អយកប្រ ចុះថ្ងៃទី០៤ ខៃ កុម្ភៈ ឆ្នាំ ២០០៩ ស្តីពីការបង្តើតសាខាពុទ្ធិកសាកលវិទ្យាល័យព្រះសីហនុរាជ នៅទីរួមខេត្ត កំពង់ឆ្នាំង ។
-ប្រកាសរបស់ក្រសួងអប់រំយុវជន និង កីឡា លេខ១៧៣អយកប្រ ចុះថ្ងៃទី០៤ ខៃ កុម្ភៈ ឆ្នាំ ២០០៩ ស្តីពីការបង្តើតសាខាពុទ្ធិកសាកលវិទ្យាល័យព្រះសីហនុរាជ នៅទីរួមខេត្ត កំពង់ចាម ។
-ប្រកាសរបស់ក្រសួងអប់រំយុវជន និង កីឡា លេខ១៧៣អយកប្រ ចុះថ្ងៃទី០៤ ខៃ កុម្ភៈ ឆ្នាំ ២០០៩ ស្តីពីការបង្តើតសាខាពុទ្ធិកសាកលវិទ្យាល័យព្រះសីហនុរាជ នៅទីរួមខេត្ត ខេត្តបាត់ដំបង ។
នៅរជ្ជកាលរបស់ព្រះអង្គព្រះពុទ្ធសាសនា មានការរីកចម្រើនគួរឲ្យកត់សម្លាល់ដែរ ។ ដោយព្រះអង្គយកចិត្តទុកដាក់លើវិស័យព្រះពុទ្ធសាសនាជារៀងរាល់ថ្ងៃឧបោសថ សីល ព្រះអង្គឲ្យគេទៅនិមន្តព្រះសង្ឃដើម្បីសុំសមាទានសីលពិសេសគឺបរិច្ចាកទាន ជួនដល់ដូន ជីតាជីកាន់សីល១០ និង ប្រជារាស្រ្តមិនរើសវណ្ណៈ ដើម្បីបំពេញសង្គហធម៌ចំពោះប្រជា រាស្រ្តរបស់ព្រះអង្គ ។
ឯកសារយោង
- របត់ព្រះពុទ្ធសាសនានៅក្នុងសង្គមខ្មែរ(បណ្ឌិត ខ្លូត ធីតា)
- ប្រវត្តិសាស្រ្តខ្មែត (ត្រឹង ងា)
- រក្សាសិទ្ធគ្រប់យ៉ាងដោយខេមបូឌាអិចបេ្រសញូស៏ ២០០៨
- ព្លឺព្រះពុទ្ធសាសនា
- ចលនាវប្បធម៌សន្តិភាបព្រះពុទ្ធសាសនា
លំនាំដើម
មៀច ប៉ុណ្ណ
ផ្នែកទី ១
អំពីអក្សរ ឬអក្ខរៈ
អក្សរ តាមពាក្យសំស្រ្កឹត មានន័យថា ទន់ភ្លន់ អាចបត់បែនបាន អាចយកទៅច្នៃបាន តាមការផ្សំជាមួយស្រៈ តាមការប្រកបជាមួយនឹងព្យញ្ជនៈមួយទៀត ឬតាមការផ្សំជាមួយជើងអក្សរណាមួយ ។
អក្សរ ឬអក្ខរៈ អាចហៅបានម្យ៉ាងទៀតថា “វណ្ណៈ” មានចែកជាបីក្រុមគឺ ៖
១-ព្យញ្ជនៈ មាន ៣៣ តួ ។
២-ស្រៈពេញតួ ១២ តួ ។
៣-ស្រៈនិស្ស័យពីមុនមាន ២១ តែត្រូវបន្ថែម ៧ ទៀតបានទៅជា ២៨ តួ បើគិតទាំងសំឡេង ។ តែបើគិតតែរូបមាន ២៧ តួ ព្រោះស្រៈ (អ) មាននៅគ្រប់ព្យញ្ជនៈទាំងឃោសៈទាំងអឃោសៈ ។
១-ព្យញ្ជនៈ
ព្យញ្ជនៈទាំង ៣៣ តួ ត្រូវរាប់តាមលំដាប់ពីដើមដល់ចប់៖
កខគឃង ចឆជឈញ ដឋឌឍណ តថទធន បផពភម យរលវ សហឡអ
២-ជើងព្យញ្ជនៈ
ព្យញ្ជនៈប្រៀបបាននឹងមនុស្សដែរ គឺមានសក់ (៊) មានតួខ្លួន (ក) មានជើង (្ក) ។ រូបនៃជើងព្យញ្ជនៈមានទ្រង់ទ្រាយដូចគ្នានឹងតួអង្គព្យញ្ជនៈដែរ ប៉ុន្តែគ្រាន់តែតូចជាងតួ និងពុំមាន"សក់"ទេ ។ ខាងក្រោមនេះ គឺជើងព្យញ្ជនៈ (Consonnes souscrites) ។
្ក ្ខ ្គ ្ឃ ្ង , ្ច ្ឆ ្ជ ្ឈ ្ញ , ្ដ ្ឋ ្ឌ ្ឍ ្ណ , ្ត ្ថ ្ទ ្ធ ្ន , ្ប ្ផ ្ព ្ភ ្ម , ្យ ្រ ្ល ្វ ្ស ្ហ ្ឡ ្អ
របៀបសរសេរ ជើងព្យញ្ជនៈ ភ្ជាប់ជាមួយតួព្យញ្ជនៈ ដូចខាងក្រោម ៖
ក្ខខ្ខគ្គឃ្ឃង្ង ច្ចឆ្ឆជ្ជឈ្ឈញ្ញ ដ្តឋ្ឋឌ្ឌឍ្ឍណ្ណ ត្តថ្ថទ្ទធ្ធន្ន ប្បផ្ផព្ពភ្ភម្ម យ្យរ្រល្លវ្វ ស្សហ្ហឡ្ឡអ្អ
៣-ស្រៈពេញតួ
អ្នកប្រាជ្ញជំនាន់មុនចែងថា ស្រៈពេញតួមាន ១៥ តួ ដោយរាប់យក អ អា មកបញ្ចូលផង ។ ប៉ុន្តែអ្នកប្រាជ្ញបច្ចុប្បន្នលោកដកយក “អ” និង “អា” នេះចេញពីប្រព័ន្ធស្រៈពេញតួ ព្រោះលោកយល់ថា “អ” គឺជាព្យញ្ជនៈ ដែលត្រូបរាប់បញ្ចូលទៅក្នុងក្រុមព្យញ្ជនៈ ទាំង៣៣ តួនោះវិញ ។ ឯ “អា” គឺតួព្យញ្ជនៈបំបែក យកតួ “ អ” មកផ្សំជាមួយស្រៈ “ ា ” ដូច្នេះស្រៈពេញតួបច្ចុប្បន្ននេះ មានតែ ១៣តួទេ គឺ ឥ ឦ ឧ ឩ ឪ ឫ ឬ ឭ ឮ ឯ ឰ ឱ ឳ ។ ចំពោះអស់លោកអ្នកប្រាជ្ញខ្លះទៀតយល់ថា ក្នុងចំណោមស្រៈពេញតួទាំង១៣នេះ ស្រៈ ឩ គេមិនសូវប្រើទេ ដូច្នេះ គួររាប់យកត្រឹមតែ ១២ តួវិញ ព្រោះសព្វថ្ងៃគេប្រើស្រៈពេញតួ ឩ នេះតែពាក្យ “ព្រះឩរូ” មួយម៉ាត់គត់ ដែលមាននៅក្នុងពាក្យ “ រាជស័ព្ទ ” មានន័យថា “ ភ្លៅស្ដេច ” ។
៤-ស្រៈនិស្ស័យ
គឺតួអក្សរ ដែលជាទីពឹងពាក់អាស្រ័យនៃព្យញ្ជនៈ ។ បើសរសេរតែរូបវាដាច់តែឯងនោះ នឹងពុំមានន័យប្រាកដប្រជាថាយ៉ាងណាៗនោះឡើយ ។ ដូចជាស្រៈ ា ស្រៈ ៅ មានតែរូប និងសំឡេងផ្សំ តែពុំមានសារៈអ្វីទេ ។ ស្រៈនិស្ស័យមាន ២១ តួ តាមការកំណត់របស់ក្បួនពីមុននោះគឺ ្ ា ិ ី ឹ ឺ ុ ូ ួ ើ ឿ ៀ េ ែ ៃ ោ ៅ ុំ ំ ាំ ះ ។ ប៉ុន្តែអស់លោកអ្នកអក្សរសាស្រ្តក្រោយមកសន្មតថា មានតែ២០តួវិញ ព្រោះថា ស្រៈ(អ) មានតែសំឡេងតែគ្មានរូប មិនគួរនឹងរាប់បញ្ចូលទេ ។ ស្រៈ(អ) នេះមានបង្កប់នៅគ្រប់ព្យញ្ជនៈទាំងអស់ ទោះជាឃោសៈក្តី អឃោសៈក្តី ប៉ុន្តែប្រសិនបើគេយកទៅផ្សំជាមួយនឹងព្យញ្ជនៈសំឡេងឃោសៈ គេអានតាមសំឡេងព្យញ្ជនៈ ឃោសៈ គឺសំឡេង(អ៊) ឧទាហរណ៍ ងា ងិ ងី ញោ ញៅ ទុំ ទាំ ទះ.... ។ បើផ្សំជាមួយនឹងព្យញ្ជនៈអឃោសៈ វាមានសំឡេង (អ) ដូចជា កា កី កោ ចូ ចើ ចេ ចែ ចៃ ចោ... ។ ចំពោះស្រៈ ួ ឿ និង ៀ ទោះគេយកទៅផ្សំនឹងព្យញ្ជនៈ ឃោសៈក្តី អឃោសៈក្តី វានៅតែមានសូរសំឡេង “អួ” (អឿ-អៀ) ដូចគ្នា នេះវាជាករណីលើកលែងសម្រាប់ស្រៈនិស្ស័យរបស់ខ្មែរយើង ។ រីឯស្រៈ៤ទៀតដូចជា ស្រៈ ុះ ិះ ោះ វិញនោះ កាលពីមុនលោកមិនយកមករាប់បញ្ចូលក្នុងស្រៈនិស្ស័យទេ ។ ប៉ុន្តែនៅពេលក្រោយមក ដោយបានពិនិត្យឃើញថា មានពាក្យជាច្រើន ដែលត្រូវការប្រើស្រៈទាំងនេះ នៅក្នុងពាក្យខ្មែរជាចាំបាច់នោះ ទើបលោកអ្នកប្រាជ្ញជាន់ក្រោយ ក៏បានសម្រេចបញ្ចូលបន្ថែមស្រៈទាំង៤នេះ ហើយស្រៈនិស្ស័យក៏បានកើនដល់ (២១-១)+៤ = ២៤ ហើយបើបន្ថែមស្រៈ ឹះ ,ស្រៈ ើះ, ស្រៈែះ ពីលើស្រៈនិស្ស័យដែលធ្លាប់ឃើញមាននៅក្នុងវចនានុក្រមសម្ដេច ជួន ណាត ក្ដី ក្នុងអត្ថបទនានាក្ដីទៀតនោះ ស្រៈនិស្ស័យអាចកើនឡើងដល់ ២៦ ឬ ២៧ [1] ។
៥-ការប្រើប្រាស់ជើងអក្សរ
ដោយហេតុថា មានករណីដោយឡែកខ្លះ ដែលពាក់ព័ន្ធទៅនឹងជើងអក្សរព្យញ្ជនៈខ្មែរយើងនោះ ខ្ញុំសូមអនុញ្ញាតជម្រាបថា ៖
ក/ ជើង “ត្ត” និងជើង “ដ្ដ” មានរូបរាងដូចគ្នាអាចច្រឡំ ព្រោះការប្រើប្រាស់កន្លងមក ហាក់ដូចជាច្របូកច្របល់បន្តិច ដូចជាពាក្យ ស្ដូកស្ដឹង, ផ្តិល(ទឹក), ផ្ដាច់ផ្តិល ។ ប៉ុន្តែអ្នកប្រាជ្ញបានកំណត់ប្រើជើង(ត្ត) នៅផ្ញើពីក្រោមអក្សរ (ន) វាមានសំឡេងជាជើង(ត្ត)ទាំងអស់ដូចជា ប៉ុន្តែ, កន្តែរ៉ែ, កន្តាំង, អន្តរាយ, បន្តិចបន្តួច ។ល។ លើកលែងតែពាក្យ ៤ ម៉ាត់ចេញ ដែលជើង (្ត) យកទៅផ្ញើនឹង (ន) ទៅជាមានសំឡេង“ដ”នោះគឺ សន្តោស, សន្តាន, ចិន្តា, អន្តរធាន ។ ប៉ុន្តែបើជើង (្ត) នៅផ្ញើនៅពីក្រោមតួព្យញ្ជនៈ (ណ) វិញនោះ វាមានសំឡេងជា “ដ” វិញ ដូចជា សណ្តែក, សណ្ដាន់, កណ្ដៀវ, កណ្ដុរ, កណ្ដាល, អណ្តូង, អណ្តើក[2] ។ល។
ខ/ ចំពោះជើង “ញ” បើកាលណាត្រូវយកជើង (ញ) ទៅផ្ញើនឹងព្យញ្ជនៈ (ញ) នោះ អក្សរ(ញ)ខាងលើត្រូវកំបុតជើង (ខ្នែង ្ញ) ។ រីឯជើង(ញ)ដែលយកទៅផ្ញើនឹងតួ (ញ) នោះ មានសិទ្ធិអាចរក្សាជើង ( ខ្នែង ញ្ញ) នេះបាន ។ ឧទាហរណ៍ បញ្ញើក្អែក, បញ្ញត្តិ, អនុញ្ញាត, កញ្ញា, សញ្ញា ។
គ/ ជើង ឡ មិនដែលប្រើទេ
ឃ/ ជើង (្ព) និងជើង (្វ) អាចប្រើចូលគ្នាបាន ដោយយកជើង (្វ) ទៅផ្ញើពីក្រោមព្យញ្ជនៈ (ព) ដូចជា និញ្វន ។
សូមគូសបញ្ជាក់ថា
បុព្វបុរសយើងផ្លាស់ប្តូរ (ពៈ) ជា (វៈ) គឺប្រើជាមួយគ្នាជំនួសគ្នាបាន ប៉ុន្តែគេមិនអាចយកជើង (ព) ទៅផ្ញើនឹងតួ (វ) ឡើយ ។
៦-អំពីវគ្គ
១-វគ្គ (ក) កខគឃង
២-វគ្គ (ច) ចឆជឈញ
៣-វគ្គ (ដ) ដឋឌឍណ
៤-វគ្គ (ត) តថទធន
៥-វគ្គ (ប) បផពភម
ឯតួអក្សរទាំង៨តួដែលសល់ពីវគ្គទាំង៥ខាងដើមនោះ លោកហៅថា សេសវគ្គ បានដល់ ៖ យ រ ល វ ស ហ ឡ អ ។
៧-សំឡេងព្យញ្ជនៈ
ព្យញ្ជនៈ ៣៣ តួនេះ ចែកចេញសំឡេងជាពីរប្រភេទគឺ អឃោសៈ បានដល់ព្យញ្ជនៈដែលមានសំឡេងតូចស្រួយ មិនលាន់ឮគឹកកង មានដូចជា កខ ចឆ ដឋណ តថ បផ សហឡអ (១៥ តួ ) ។
ឃោសៈ ៖ ពួកព្យញ្ជនៈដែលមានសំឡេងធំគ្រលរ គឹកកង ដូចជា គឃង ជឈញ ឌឍ ទធន ពភម យរលវ (១៨ តួ)។ ព្យញ្ជនៈសំឡេងឃោសៈ ប្រទាញស្រៈនិស្ស័យ ឲ្យឮសូរគ្រលរគឹកកងដូចវាដែរ ។
៨-ព្យញ្ជនៈប្តូរសំឡេង
ដើម្បីមានពាក្យប្រើប្រាស់គ្រប់គ្រាន់ ទៅតាមពាក្យទាំងប៉ុន្មានក្នុងភាសាខ្មែរយើង បុព្វបុរសយើងបានកែច្នៃ បំប្លែងសំឡេងព្យញ្ជនៈខ្លះៗពីឃោសៈទៅជាសំឡេងអឃោសៈ ដោយយកសញ្ញាមូសិកទន្ត “ ៉ ” មកដាក់សម្លាប់ពីលើ ,ឧ. ង៉, ញ៉, ប៉, ម៉, យ៉, រ៉, វ៉ (៧ តួ) ។ រីឯសញ្ញាត្រីសព្ទ (៊) នេះ លោកយកទៅដាក់ពីលើព្យញ្ជនៈអឃោសៈមួយចំនួនបំប្លែងសំឡេង ឲ្យទៅជាឃោសៈវិញ ដូចជា ៖ ប៊, ស៊, ហ៊, អ៊, ( ៤ តួ ) ។
កំណត់សម្គាល់
អក្សរដែលដាក់សញ្ញាត្រីសព្ទ (៊) ហើយបើកាលណាមកជួបប្រទះនឹងស្រៈ ិ ី ឹ ឺ ើនោះគេផ្លាស់ត្រីស័ព្ទចេញហើយដាក់ (ុ) ជំនួសវិញចៀសវាងការទើសទែងដូចជាពាក្យ ស៊ី ហ៊ឺហា ។ ឯពាក្យសម្លាប់ដោយធ្មេញកណ្ដុរ ក៏យក(ុ) មកជំនួសមូសិកទន្តដែរ ដូចពាក្យ ប៉ិន ប៉ិច[3] ។
ករណីពិសេស ក្នុងការសរសេរពាក្យ “ ប៊ិច ” ឈ្មោះ “ ប៊ិម ” គេមិនអាចអនុវត្តក្បួនខាងដើមនោះបានឡើយ ព្រោះបើយកស្រៈ “ ុ ” មកប្រើតាមក្បួនខាងលើ វាអាចច្រឡំនឹងពាក្យ “ ប៉ិច ” (ប៉ិចពន្លក) ឬទឹក “ ប៉ិម ” ហៀបនិងហូរចូលទូក ។
៩-ព្យញ្ជនៈផ្ញើជើង
ផ្ញើជើង គឺជាវិធីយកជើងព្យញ្ជនៈមួយ ទៅផ្សំជាមួយនឹងព្យញ្ជនៈមួយទៀត ដើម្បីបង្កើតបានជាសំឡេងផ្សំពីរបញ្ចូលគ្នា ឲ្យលាន់ឮក្នុងព្យាង្គតែមួយ ។ នៅក្នុងភាសាខ្មែរយើង សម្បូរពាក្យដែលផ្សំសំឡេងពីររួមបញ្ចូលមកតែមួយព្យាង្គ សម្រាប់អាននិយាយចេញមកភ្ជាប់គ្នាដូចជាសំឡេងភ្លោះ ។
ឧទាហរណ៍
ក+្ប = ក្ប មានក្នុងពាក្យ “ ក្បាល ”
ខ+្ស = ខ្ស មានក្នុងពាក្យ “ ខ្សត់ ”
● របៀបយកជើងទៅផ្ញើ (ផ្សំ) ជាមួយព្យញ្ជនៈ “គោល” គឺព្យញ្ជនៈមានឋានៈជាម្ចាស់មានរបៀបប្លែកគ្នា ៖
ក-យកជើងផ្សំដាក់ពីក្រោមតួព្យញ្ជនៈគោល ៖ ខ្លី, ឆ្មា ។
ខ-យកជើងផ្សំដាក់ពីឆ្វេងតួព្យញ្ជនៈ ៖ ស្រែ ។
គ-យកជើងផ្សំដាក់ពីក្រោមនិងខាងស្តាំ ៖ សង្ឃ, អភិវឌ្ឍ, សប្បាយ, រក្សា ។
១០-ព្យញ្ជនៈបន្ថែម
ដើម្បីអាចសម្របតម្រូវជាមួយសំណូរម្យ៉ាងតាមបែបសូរសៀងជាភាសាបរទេស ដែលយើងតែងតែខ្ចីយកមកប្រើខ្លះៗ មានភាសាបារាំង អង់គ្លេស.... គេយកតួព្យញ្ជនៈមកផ្សំជាមួយជើងព្យញ្ជនៈ ដូចជាពាក្យ guitare= ហ្គីតារ, frein ហ្រ្វាំង, café =កាហ្វេ, George Cœdès= ហ្ស៊ក សេដែស[4] ។ល។
១១-សិថិល និង ធនិត
ក/ សិថិល គឺព្យញ្ជនៈដែលមានសំឡេងស្រាលប្រមូលផ្តុំចេញសំឡេងដាច់តែមួយ ពុំមានខ្យល់ផ្សំពីព្យញ្ជនៈណាផ្សេង ៖ ក គ ច ជ ដ ឌ ត ទ ប ព ។
ខ/ ធនិត រាល់ព្យញ្ជនៈដែលមានគួបផ្សំដោយសំឡេង “ ហ ” មានដូចជា ខ< ក+ហ; ឆ< ច+ហ; ឋ< ដ+ហ; ថ< ត+ហ; ផ< ប+ហ; ឃ < គ+ហ; ឈ < ជ+ហ៊ ; ឍ < ឌ+ហ៊; ធ < ទ+ហ៊; ភ < ព+ហ៊ ។
១២-ព្យញ្ជនៈគូ
នៅក្នុងតួព្យញ្ជនៈទាំង ៣៣ តួ ក្នុងវគ្គនីមួយៗ តែងតែមានព្យញ្ជនៈជាគូនឹងគ្នា ដែលមួយមានសំឡេង អឃោសៈ ហើយមួយទៀតមានសំឡេងឃោសៈ គឺ ៖
ក/ ផ្នែកអឃោសៈ ៖ ក គូនឹង ខ; ច គូនឹង ឆ; ដ គូនឹង ឋ; ត គូនឹង ថ ។
ខ/ ផ្នែកឃោសៈ ៖ គ គូនឹង ឃ; ជ គូនឹង ឈ; ទ គូនឹង ធ; ព គូនិង ភ ។
ចំពោះព្យញ្ជនៈសេសគូ នៅចុងវគ្គទាំង ៥ មាន ង, ញ, ណ, ន, ម និងព្យញ្ជនៈសេសវគ្គទាំង៨តួ មាន ៖ យ រ ល វ ស ហ ឡ អ នោះពុំមានគូទេ ។
ផ្នែកទី ២
វណ្ណយុត្តិ (Signe Diacritique)
វណ្ណយុត្តិ គឺជាសញ្ញាទាំងឡាយដែលបង្កើតឡើង ដើម្បីកែប្រែ ផ្តួលសំឡេងព្យញ្ជនៈ ឬពាក្យពេចន៍ខ្លះ ឲ្យសមស្របទៅតាមតម្រូវការប្រើប្រាស់ ក្នុងភាសារបស់យើង ។ មិនតែប៉ុណ្ណោះ សញ្ញាទាំងនេះ ក៏អាចជួយបំប្លែងសំឡេងនៃពាក្យខ្លះ ដែលមានប្រភពមកពីភាសាបាលី ឬសំស្ក្រឹតផងដែរ ។
វណ្ណយុត្តិទាំងឡាយចែកចេញជាពីរពួកគឺ ៖
ក/ វណ្ណយុត្តិដែលបន្ថែមលើព្យញ្ជនៈ ដើម្បីលម្អៀងស័ព្ទឲ្យខ្លីឲ្យមានសូរផ្សេង ឲ្យប្លែកពីសំឡេងដើម (Signes diacritiques) ។
ខ/ វណ្ណយុត្តិ ដែលប្រើជាមួយនឹងពាក្យ ក្នុងឃ្លាប្រកប ដើម្បីកាត់ឃ្លាជាប្រយោគជាសង្កាត់ ដើម្បីសម្គាល់ន័យសេចក្តីផ្សេងៗ ។ វណ្ណយុត្តិពួកនេះហៅថា “ ខណ្ឌសញ្ញា ”( Signe de ponctuation ) ។
១-មូសិកទន្ត ឬធ្មេញកណ្តុរ “ ៉ ”
ជាសញ្ញាប្រើសម្រាប់សម្លាប់, បំបែរសំឡេងព្យញ្ជនៈ ៧ តួ ដែលមានសំឡេងឃោសៈ ឲ្យទៅជាអឃោសៈ គឺ ង, ញ, ប, ម, យ, រ, វ, ឲ្យទៅជាសំឡេងអឃោសៈវិញ ង៉, ញ៉, ប៉, ម៉, យ៉, រ៉, វ៉, ។ ប្លែកតែតួ “ ប ” មួយ ដែលមានសំឡេងអឃោសៈស្រាប់ ប៉ុន្តែគ្រាន់តែលម្អៀងសូរពី ប ទៅ ប៉ ប៉ុណ្ណោះ ។ អក្សរប្តូរសំឡេងទាំងនេះ ត្រូវបានប្រើក្នុងពាក្យ ង៉ក់ង, ញ៉ែងញ៉ង, ប៉ប៉ាច់ប៉ប៉ោច, ម៉ែឪ, យ៉ាប់យ៉ឺន, រឿងរ៉ាវ, វ៉ូងវ៉ាង ។
● ចំណាំ ៖ កាលណាពាក្យទាំងនេះទៅប្រទះនឹងស្រៈ ិ ី ឹ ឺ ើ ឧទាហរណ៍ ៖ ផ្ទះប៉ិត យាប់យ៉ឺន, ល្បែងចាប៉ឹក... ។ គេត្រូវយកសញ្ញា (ុ) មកជំនួសធ្មេញកណ្តុរ ដែលដាក់ពីលើ ដើម្បីកុំឲ្យវណ្ណយុត្តិនេះ ទើសទែងគ្នាជាមួយស្រៈខាងលើ ។ ឧទាហរណ៍ ស៊ី ប៉ើង រឹងប៉ឹង ។
២-ត្រីស័ព្ទ ( ៊)[5]
ជាសញ្ញាសម្រាប់ដាក់លើព្យញ្ជនៈ ៤ តួ ជាអឃោសៈ ប, ស, ហ, អ, ឲ្យទៅជាឃោសៈវិញ ៖ ប៊, ស៊, ហ៊, អ៊, ។ ព្យញ្ជនៈប្តូរសំឡេងទាំងនេះ ត្រូវបានយកទៅប្រើក្នុងពាក្យ សាប៊ូ, សម្លស៊ុប, ហ៊ាន, ទ្រអ៊ូ... ។ កាលណាសញ្ញាត្រីស័ព្ទនេះជួបប្រទះនឹងស្រៈ ិ ី ឹ ឺ ើ ក៏ត្រូវប្រែប្រួលរូបមកជា (ុ) ដូចករណីខាងលើដែរ ឧទាហរណ៍ ស៊ីបាយ, លេងហ៊ី... លើកលែងតែពាក្យ ប៊ិច, អ៊ីចុះអ៊ីចឹង... ។
៣ រស្សសញ្ញា ឬបន្តក់ (់)
សម្រាប់ប្រើដាក់ថែមលើតួប្រកបនៃពាក្យ ដែលកើតឡើងពីស្រៈ “ អ ” និងស្រៈ “ អា ” ហើយកាត់ស័ព្ទវែងឲ្យទៅជាខ្លី ដែលត្រូវអានលឿនរហ័ស។ ឧទាហរណ៍ ៖ កាត = ស័ព្ទវែង, កាត់ = ស័ព្ទខ្លី, ចប = ស័ព្ទវែង, ចប់ = ស័ព្ទខ្លី ។
● កំណត់សម្គាល់
ក/ ចំពោះតួព្យញ្ជនៈប្រកបនឹងអក្សរ “ ម ” ត្រង់សំឡេងប្រកបលំដាប់ទី២នោះ មិនបាច់ប្រើសញ្ញា “រស្សៈ” ឬបន្តក់ទេ ឧទាហរណ៍ ៖ ចាម់ ។ ក្នុងករណីនេះ គេប្រើនិគ្គហិត( ៓) ឬស្រៈ “ ាំ” “ ចាំ ” ជំនួសវិញ ។
ខ/ រីឯតួព្យញ្ជនៈប្រកបនឹងអក្សរ “ យ ” ត្រង់សំឡេងប្រកបលំដាប់ទី២នោះ ក៏មិនបាច់ប្រើ “ រស្សសញ្ញា ” ឬបន្តក់ដែរ, ដូចជាពាក្យ “ ចាយ់ ” ក្នុងករណីនេះគេយកស្រៈ “ ៃ ” មកជំនួសវិញ ព្រោះមានសំឡេងដូចគ្នា ។
គ/ ចំពោះពាក្យទាំងឡាយណា ដែលក្លាយមកពីភាសាបាលីឬសំស្រ្កឹត មិនត្រូវប្រើសញ្ញា (់) នេះឡើយ ដូចជាពាក្យ បទ, សព, ភព, កុសល, ផល កិច្ចកល ធនធាន រសជាតិ លាមក ... ពាក្យទាំងនេះមានសំឡេងខ្លីស្រេចហើយ តាមទម្លាប់អានបែបបាលីនិងសំស្រ្កឹត ។
៤-សំយោគសញ្ញា (័)
ក/ គេប្រើវណ្ណយុត្តិនេះសម្រាប់លម្អៀងស័ព្ទរបស់ពាក្យក្លាយមកពីភាសា បាលី ឬសំស្រ្កឹត ដូចជា ៖ ភយ > ភ័យ, ជយ > ជ័យ, នយ > ន័យ, អាស្រយ > អាស្រ័យ[6], អាលយ > អាល័យ ។
ខ/ សញ្ញានេះក៏ប្រើលើពាក្យខ្មែរខ្លះ ដែលមានសំឡេងស្ទើរស្រៈ “ អ ” និង ស្រៈ “ អា ” ដើម្បីឲ្យមានសូរសំឡេងមួយត្រូវចំនឹងសំឡេងពិតនៃពាក្យនោះ គឺ ញ័រ, ជ័រ, ទំព័រ... ។
គ/ សម្រាប់ប្រើសម្រួលសំឡេងក្លាយពីពាក្យបរទេសខ្លះៗ ដូចជា ដុកទ័រ, ប៉ាស្ទ័រ, អាំងហ្សេនីញ័រ, កុំព្យូទ័រ, ត្រាក់ទ័រ [7]។
៥-របាទ (៌)
វណ្ណយុត្តិនេះ ជាតំណាងអក្សរ “ រ ” ដែលគេកាត់យកក្បាលខាងលើរបស់វា មករក្សាទុកធ្វើជាសញ្ញារបាទ (៌) ។ គេប្រើវណ្ណយុត្តិនេះ សម្រាប់ដាក់លើពាក្យដែលក្លាយមកពីភាសាសំស្រ្កឹត ដើម្បីសម្រួលសំឡេងអានតាមបែបសំឡេងខ្មែរ ។ គេកត់សម្គាល់ថា ពាក្យបាលីណា ដែលសរសេរតម្រួតនោះ កាលណាយើងសរសេរជាពាក្យសំស្រ្កឹតក្លាយខ្មែរ គេត្រូវដាក់ (៌) របាទនេះជំនួសវិញ ។
៦-អស្តា (៏)
វណ្ណយុត្តិនេះ គឺមានទ្រង់ទាយជាលេខ ៨ ប៉ុន្តែបង្រួញឲ្យតូច ដើម្បីងាយយកមកដាក់លើព្យញ្ជនៈ “ ក ” និង “ ដ ” ដែលជានិបាតស័ព្ទ ។ ឧទាហរណ៍ ៖ ខ្ញុំក៏ទៅ, អ្នកក៏ទៅ, ទោះបីយ៉ាងណាក៏ដោយ ...។ ក្រៅពីនេះគេប្រើលេខអស្តា សម្រាប់ដាក់លើពាក្យឧទានស័ព្ទខ្លះ ជាពាក្យភ្ញាក់ ស្ងើច រំភើប... ឱហ្ន៏ នុ៎ះហ្ន៏ ។
៧-ទណ្ឌឃាត ឬបដិសេធ (៍)
វណ្ណយុត្តិនេះ មានរូបសណ្ឋានដូចសក់លេខ “ ៩ ” ។ គេប្រើទណ្ឌឃាត ដើម្បីដាក់លើអក្សរព្យញ្ជនៈណា ដែលគេមិនអាន ប៉ុន្តែគេត្រូវតែរក្សាទុកព្យញ្ជនៈនោះជាចាំបាច់ ក្នុងន័យរក្សាអក្ខរាវិរុទ្ធរបស់ពាក្យ និងជាគ្រឿងសម្គាល់ជាតិស័ព្ទរបស់ពាក្យ ។ ឧទាហរណ៍ ៖ ទូរទស្សន៍, ប្រយោជន៍, គមនាគមន៍, ព្រឹត្តិការណ៍, ពាក្យពេចន៍, វេយ្យាករណ៍, ត្រ័យរតន៍ ។ គេច្រើនប្រើទណ្ឌឃាតលើពាក្យក្លាយពីបាលីនិងសំស្រ្កឹត ។ សញ្ញានេះ ក៏យកមកប្រើចំពោះពាក្យខ្ចីពីបរទេសខ្លះ សម្រាប់រក្សាលំនាំអក្ខរាវិរុទ្ធដើមរបស់ពាក្យទាំងនោះ ដូចជា ស៊ីម៉ងត៍, អេដស៍, អាល់ប៊ែរត៍...។
៨-វិសជ៌នី (ះ) ឬរះមុខ
គេប្រើសញ្ញានេះ សម្រាប់ប្រកបជំនួសខ្យល់ “ ហ ” ជាពាក្យកាត់កំបុតខ្លី ហើយអានដោយបើកចំហមាត់ដូចជា តិះ, រិះ, ចុះ, ចង្កើះ (ចង្កឹះ) ឈ្មោះ, ទះ, ដោះដូរ, លោតផ្លោះ ។ល។ វាមានសូរសំឡេងស្រដៀងនឹងពាក្យដែលប្រកបនឹងព្យញ្ជនៈ “ ស ” ដែរ ។
៩-យុគលពិន្ទុ(ៈ) ឬហៅថា “ ចុចពីរ ” ក៏បាន [8]
គេប្រើវណ្ណយុត្តិនេះសម្រាប់ ៖ ដាក់នៅចុងពាក្យមានកំណើតពីបាលី ឬសំស្រ្កឹត ដែលមានសូរ “ អាក់ ” ឬ “ អ៊ាក់ ” ដូចជា លោភៈ, មោហៈ, ទោសៈ...
● ចំណាំ ៖ បើពាក្យទាំងនេះនៅខាងដើមគេ ដូចជា ពលកម្ម, វណ្ណកម្ម សច្ចភាព, ខេមរភាសា នោះគេមិនចាំបាច់ដាក់យុគលពិន្ទុទេ ព្រោះពាក្យទាំងនេះជាសមាសនាម ។
● លើកលែងតែពាក្យ ៖ គណៈ ដែលទោះបីវានៅដើមគេ ឬកណ្តាលគេក្តី ក៏ត្រូវតែប្រើយុគលពិន្ទុជាដរាប ឧទាហរណ៍ គណៈប្រតិភូ, គណៈកម្មការ, គណៈសង្ឃ, គណៈរដ្ឋមន្រ្តី, គណៈប្រធានរដ្ឋ... ព្រោះថាក្នុងពាក្យទាំងនេះ “គណៈ” មិនចូលក្នុងសមាសនាមតាមក្បួនខ្នាតវេយ្យាករណ៍បាលី ។
● លើកលែងតែពាក្យ ៖ គណបក្ស, គណនា, គណនេយ្យ... ដែលគេមិនត្រូវប្រើយុគលពិន្ទុទេ ។
● រីឯពាក្យ ៖ កាលៈទេសៈ គេត្រូវប្រើយុគលពិន្ទុកទាំងពីរម៉ាត់តែម្តង ។ ក៏ប៉ុន្តែ បើគេសរសេរពាក្យនេះ “ បញ្រ្ចាស ” មកវិញ “ ទេសកាល ” នោះ គេមិនត្រូវប្រើយុគលពិន្ទុឡើយ ។
● ក្នុងសម័យនេះ គេយកយុគលពិន្ទុមក ប្រើក្លាយក្នុងឃ្លាប្រយោគខ្លះដែរ សម្រាប់រាប់រាយឈ្មោះអ្វីៗ ដូចពាក្យថា ទង់ជាតិបារាំងមាន ៣ ពណ៌គឺ ៖ ស, ខៀវ, ក្រហម ។ ប៉ុន្តែជាទូទៅ អ្នកនិពន្ធទាំងឡាយតែងតែប្រើ “ទ្វិពិន្ទុលេខ” ក្នុងករណីរៀបរាប់, ឧទ្ទេស បង្ហាញ... ព្រោះការប្រើសញ្ញាខណ្ឌបែបនេះត្រឹមត្រូវ និងសមហេតុសមផលជាង ។ យើងនឹងបានឃើញព្រមទាំងអធិប្បាយពន្យល់ អំពីខណ្ឌសញ្ញានេះនៅទំព័រខាងមុខ ។
១០-រជ្ជុសញ្ញា ឬសហសញ្ញា (-) “Trait d’union”
ជាសញ្ញាបន្ទាត់ផ្ដេកខ្លីសម្រាប់ប្រើប្រាស់បានច្រើនយ៉ាងនៅក្នុងការសរសេរអត្ថបទ ឬតែងនិពន្ធជាដើម ។
ក/សម្រាប់បំបែកព្យាង្គនៃពាក្យមួយ កុំឲ្យអានច្រឡំជាប្រកប នាំឲ្យខុសពាក្យដូចជា ទូក-ង, កុក-ស, សម្បុរ-ស,ខ្សែ-ក...។
ខ/សម្រាប់តភ្ជាប់ពាក្យមួយ ដែលសរសេរមិនទាន់ចប់នៅចុងទំព័រ ហើយត្រូវត្រឡប់មកសរសេរនៅដើមបន្ទាត់វិញ ។
គ/ សម្រាប់ភ្ជាប់ពាក្យមួយដែលដាច់គ្នា ដើម្បីតម្រូវចាប់ចុងចួនក្នុងកំណាព្យ ។
ឃ/ សម្រាប់បញ្ជាក់អំពីការផ្លាស់ប្តូរឃ្លាសន្ទនានៃតួពីរ ឬច្រើននាក់ ។
ង/ សម្រាប់សម្គាល់នូវការរៀបរាប់ ជាលំដាប់លំដោយ អំពីគំនិត ឬចំណុចប្លែកៗ ។
១១-កាកបាទ ឬជើងក្អែក (+)
គឺជាបន្ទាត់ខ្លីពីរ មួយផ្តេកមួយទៀតបញ្ឈរ គូសកាត់ខ្វែងគ្នាចំពាក់កណ្តាល ។ គេប្រើវណ្ណយុត្តិនេះ សម្រាប់ដាក់លើពាក្យឧទានស័ព្ទខ្លីៗមួយចំនួន ដែលមានសូរសៀងបង្អូស ឬត្អូញថ្ងូរ ដូចជាពាក្យ ចា៎ះ ! បា៎ទ ! ណា៎ ! ហ្ន៎, នុ៎ះ, ណ៎ះ, អូ៎, អ្ហា៎... ។ ខាងផ្នែកនព្វន្ត គេប្រើសញ្ញាជើងក្អែកជាសញ្ញាបូក, ឧទាហរណ៍ ៖ ១៥+៣៨ ។
១២-លេខទោ (ៗ)
សញ្ញានេះគេប្រើសម្រាប់
ក/- ផ្ទួនពាក្យដែលតម្រូវឲ្យថា ឬអានពីរដង,
ខ/- សម្រាប់បញ្ជាក់អំពីចំនួនច្រើន ឬ ពហុវចនៈ ។
● ចំណាំ ៖ មិនមែនកំណត់ថា គ្រប់តែពាក្យដែលត្រូវថាឬអានពីរដងនោះ ត្រូវតែដាក់លេខទោទាំងអស់នោះ ទេ ។ ពាក្យបាលីខ្លះដែលយកមកប្រើក្នុងភាសាខ្មែរ ដូចជា នានា ធម្មសង្វេគ គេត្រូវសរសេរពាក្យ “នានា” នេះត្រួតគ្នាពីរដង ដោយគោរពទៅតាមវិធានបាលី ។ ដូចជាពាក្យថា ឯហិមម...? ។ បើប្រើជាមួយគុណនាម និយាយអំពីពណ៌នោះ ពាក្យស្ទួនដោយប្រើលេខទោ ចង់បញ្ជាក់អំពីប្រភេទពណ៌ ដោយឡែកៗរបស់វត្ថុ ។
ចំពោះពាក្យខ្មែរខ្លះ ដែលមានសំឡេងដដែលៗពីរដងដូចជាបបរ កករ ត្រូវតែសរសេរពីរដងជាន់គ្នាដូច្នេះជាដរាប ។ ហាមដាច់ខាត មិនឲ្យសរសេរ បរៗ, ករៗ, បែបនេះឡើយ ។
● លេខទោប្រើក្នុងករណីបញ្ជាក់ និងប្រៀបធៀប ។
● លេខទោប្រើជាមួយពាក្យមួយព្យាង្គ ។
● លេខទោប្រើជាមួយពាក្យពីរម៉ាត់ ។
● លេខទោប្រើជំនួសពាក្យបីម៉ាត់ឬច្រើនព្យាង្គ ។
● ចំណាំ ៖ លេខទោមិនអាចប្រើផ្ទួនបាននៅខាងចុងពាក្យពិពណ៌នា អំពីរូបរាងមនុសឬសត្វ ដូចជា កូនគោនេះធាត់ទ្រលុកលុក មុខឡើងកំប្លង់ប្លង់ដូចវង់ចន្រ្ទា ។ ស្គមកំព្រឹងព្រឹង ។
● មិនត្រូវប្រើលេខទោនេះក្នុងករណីប្រើពាក្យដដែលច្រើនដង
ផ្នែកទី៣
ខណ្ឌសញ្ញា (Signes de ponctuation)
ខណ្ឌសញ្ញា គឺជាសញ្ញាមានរូបភាពប្លែកៗ សម្រាប់ប្រើក្នុងការសរសេរអត្ថបទផ្សេងៗ ដើម្បីសម្គាល់លក្ខណៈ ទម្រង់បែបបទ ដែលជាលំនាំឲ្យងាយយល់ ឲ្យអានបានត្រឹមត្រូវ ។
១-ក្បៀស ( , ) ឬកណ្ដកសញ្ញា (La virgule)[9]
សញ្ញានេះ ប្រើសម្រាប់ញែកពាក្យក្នុងប្រយោគឲ្យដាច់ពីគ្នា ទោះពាក្យរៀបរាប់នោះ ជានាមក្តី ជាគុណនាមក្តី ជាកិរិយាស័ព្ទក្តី ។ គួរកត់សម្គាល់ថា ការប្រើក្បៀសក្នុងការសរសេររបស់ខ្មែរយើង ក៏ប្រហាក់ប្រហែលនឹងការប្រើក្បៀសរបស់លោកខាងលិចដែរ ។
ក/ ការប្រើក្បៀសក្នុងការពិពណ៌នា រៀបរាប់ជំពូកនាម
ខ/ ការពិពណ៌នារៀបរាប់អសាធារណនាម
គ/ ការពិពណ៌នារៀបរាប់គុណនាម
ឃ/ ការពិពណ៌នារៀបរាប់កិរិយាស័ព្ទ
● កំណត់សម្គាល់ នៅក្នុងឃ្លាប្រយោគបរទេសដូចជា ភាសាបារាំង អង់គ្លេស អេស្ប៉ាញ៉ុលជាដើមនោះ ប្រយោគល្បះណាដែលខ្មែរយើងត្រូវប្រើដកឃ្លា គេប្រើក្បៀសទាំងអស់ ។ នេះអាចជាទម្លាប់ភាសាគេ ឬក៏ធ្វើទៅតាមការតម្រូវចាំបាច់ នៃក្បួនវេយ្យាករណ៍ របស់គេ ។
អត្ថបទខ្មែរយើងពីបុរាណ ដែលចារនៅលើក្រាំងក្ដី សាស្ត្រាស្លឹករឹតក្ដី នៅក្នុងឃ្លាប្រយោគទាំងអស់នោះ ពុំដែលមានប្រើក្បៀសទាល់តែសោះ ។ យើងកត់សម្គាល់ឃើញថា ចាប់តាំងពីប្រទេសយើង ឋិតក្រោមរបបអាណានិគមបារាំងមក ប្រហែលដោយសារបានទទួលឥទ្ធិពល ពីរបៀបរបបសរសេរបែបបារាំង យើងក៏ចាប់ផ្ដើមប្រើក្បៀសជារៀងរហូតមក ។ ប៉ុន្តែទោះជាយ៉ាងនេះក្ដី យើងសង្កេតឃើញមានទំនោរពីរគឺ ៖
ក/-ប្រភេទជនដែលបានរៀនសូត្រចេះដឹងជ្រៅជ្រះភាសាបារាំង ច្រើនសរសេរប្រើក្បៀស ។
ខ/-ប្រភេទជនដែលចេះតែភាសាខ្មែរ ក៏ទទួលយកទម្លាប់មត៌កពីបុព្វបុរសជាន់ដើម ហើយសរសេរឥតប្រើក្បៀសទេ ។
និយាយរួមមក ការប្រើដកឃ្លា ជំនួសក្បៀស ឬប្រើដកឃ្លាផង និងប្រើក្បៀសផង គឺមិនមានអ្វីប្លែកគ្នាខ្លាំងពេកនោះទេ ។ ប៉ុន្តែការប្រើក្បៀស វាមានចរិតច្បាស់លាស់ប្រាកដប្រជាជាង[10] ។
២-ទ្វិពន្ទុលេខ ឬ ចំណុចពីរគូស (៖)
សញ្ញាដែលមានគំនូសផ្តេកនៅខណ្ឌចន្លោះសូន្យពីរ លើមួយក្រោមមួយនេះ គេប្រើសម្រាប់ ៖
ក/ ដាក់នៅចុងបញ្ចប់នៃប្រយោគ ក្នុងន័យកត់ត្រាសម្តីរបស់បុគ្គលណាមួយ ដែលគេស្រង់យកមកដាក់ក្នុងសញ្ញាអញ្ញប្រកាស(“ ”) គេកត់សម្គាល់ឃើញថា សញ្ញាបែបនេះ ច្រើនតែប្រើក្នុងទម្រង់រចនាបថប្រយោគពណ៌នាក្នុងរឿងព្រេង, រឿងនិទាន, ការនិយាយប្រាប់គ្នាពីហេតុការណ៍អតីតកាល ។ល។
ខ⁄ សម្រាប់ដាក់នៅចុងប្រយោគណា ដែលត្រូវបន្តទៅដល់ការរៀបរាប់ ដោយចាត់ជាពួក, ជាផ្នែក ។
សម្គាល់ ៖ មិនត្រូវច្រឡំយុគលពិន្ទុ (ៈ) ជាមួយនិងទ្វិពិន្ទុលេខ (៖) ទេ ។ យុគលពិន្ទុ គ្រាន់តែចុចចំណុចពីរលើក្រោមប៉ុណ្ណោះ, រីឯទ្វិពិន្ទុលេខ គឺមានសូន្យលើ ( ° ) សូនក្រោម (°) ហើយមានរជ្ជុសញ្ញាខណ្ឌចំកណ្តាល គឺយ៉ាងនេះ (៖) ។ សព្វថ្ងៃនេះ យើងឃើញគេប្រើយុគលពិន្ទុតាមបែបអឺរ៉ុប ជំនួសទ្វិពិន្ទុលេខ ដោយមកពីទម្រង់ពុម្ពអក្សរលីម៉ុន (font Limon) ពុំមានសញ្ញាទ្វិពិន្ទុលេខ ក៏តាំងតែយកយុគលពិន្ទុមកប្រើជំនួសឲ្យតែបានៗ សិន រង់ចាំអ្នកបច្ចេកទេសរកឃើញសញ្ញាទ្វិពិន្ទុលេខ នោះនឹងយកមកប្រើឲ្យបានត្រឹមត្រូវតាមវិធានវេយ្យាករណ៍។
ប៉ុន្តែគេអាចប្រើយុគលពិន្ទុបាន នៅក្នុងទម្រង់លិខិតខ្លះៗដូចជា កម្មវត្ថុ[11] ៖ ស្នើសុំអាហារូបករណ៍ទៅសិក្សានៅប្រទេសជប៉ុនយោងៈ លិខិតលេខ... ចុះថ្ងៃទី....
កំណត់សម្គាល់អំពីការប្រើ ឬមិនប្រើយុគលពិន្ទុនៅពីមុខពាក្យ “ថា” ៖
ក/ មិនប្រើយុគលពិន្ទុ ចំពោះតែពាក្យ “ថា[12]” ណាដែលជានិបាតស័ព្ទ ដែលអាចប្រៀបនឹងភាសាបារាំងថា “Que” បានដល់ពាក្យដែលត្រូវកត់ត្រាសម្តីមិនផ្ទាល់របស់តួអង្គ មាននិយាយក្នុង“ Style indirect ” របស់ភាសាបារាំង ដូចជាពាក្យ ៖ ពោលថា, និយាយថា, ទំនាយទាយថា, តិះដៀលថា, ជេរថា, ប្រាប់ថា... ពាក្យទាំងនេះ គេមិនត្រូវប្រើដាក់យុគលពិន្ទុ (ៈ) ពីមុខទេ ។
ខ/ ត្រូវប្រើយុគលពិន្ទុ គេប្រើសញ្ញាយុគលពិន្ទុ (ៈ[13]) ក្នុងករណីកត់ត្រាពាក្យសម្តីផ្ទាល់របស់អ្នកនិពន្ធ ត្រូវគ្នានឹងទម្រង់របស់ភាសាបារាំងថា (Style direct) ។
៣-បុច្ឆនសញ្ញា (?) (Point d'interrogation)
ជាសញ្ញាប្រើសម្រាប់ដាក់ពីខាងក្រោយពាក្យ, ឃ្លា, ល្បះ ចោទសួរជានិច្ច ។ នៅក្នុងពាក្យ, ល្បះ, ឃ្លា, ប្រយោគដែលចោទសួរ គេតែងប្រើជាចាំបាច់នូវពាក្យ ឬរូបមន្តផ្សេងមានជាអាទិ៍៖ តើ, ព្រោះអ្វី, ហេតុអ្វី, ដូចម្តេច, (ក៏, ឬ, បានជា...) យ៉ាងម៉េចក៏..., អ្វីទៅ, ស្អីគេ, អង្កាល់, កាលណា, ... ។ល។ ពាក្យសម្រាប់សួរអាចនៅដើមឃ្លា ឬ នៅចុងឃ្លាក៏បាន ។ ជួនកាលគេមិនចាំបាច់ ប្រើពាក្យសួរ គេគ្រាន់តែដាក់បុច្ឆនសញ្ញាទៅក៏បានដែរ ។
-ល្បះ, ឃ្លា, ពាក្យសំណួរខ្លីៗ ៖ ឃ្លានអ្វី? ម៉េចក៏យំ? ទៅសាលា? ដើរ? ជិះកង់ ?
-គប្បីកត់សម្គាល់ថា សំណួរដដែលគ្រាន់តែផ្លាស់ប្តូរដាក់ពាក្យណាមុន ពាក្យណាក្រោយ ក៏ឲ្យន័យ ឬ រំលេចន័យខុសគ្នាដែរ ។
ក្រៅពីនេះ រាល់សំណួរដែលសុទ្ធតែមានបុច្ឆនសញ្ញានៅចុងល្បះដូចគ្នានេះ អាចមានន័យខុសប្លែកគ្នា ទៅតាមសំឡេងលើកដាក់ថ្នាក់ថ្នម គំហកកំហែង អង្វរករលន់តួ ។
មានបុច្ឆនសញ្ញមួយបែបទៀត ដែលច្រើនឃើញប្រើនៅក្នុងរូបគំនូរកំប្លែង (Caricature) ។
៤-ឧទានសញ្ញា (!) (Point d'exclamation)
សញ្ញាបង្គោលបញ្ឈរដែលមានចំណុច (!) មួយនៅពីក្រោមនេះ គេប្រើសម្រាប់ដាក់នៅពីក្រោយ ពាក្យ ឃ្លា ល្បះ ភ្ញាក់ផ្អើលតក់ស្លុត ស្ងើច ភ័យ អាសន្ន ខ្លាច បញ្ជាដាច់ខាត បែបន់ អធិដ្ឋាន សម្រែកជយឃោស គំរាមកំហែង ។ ជួនកាលគេក៏ប្រើឧទានសញ្ញាជាមួយនឹងឃ្លា កំហឹង បន្ទោស ឬ ជេរផងដែរ ។
៥-អញ្ញប្រកាស[14] ( “...” )
គឺជាសញ្ញាឃ្នាបម្យ៉ាង ដែលនៅខាងដើមមានរាងកោងខ្វឹកកួចពីរឡើងទៅលើ ឯខាងចុងជាសញ្ញាខ្វឹកពីររាងកោង កួចទម្លាក់ចុះក្រោម ។ គេប្រើសញ្ញានេះសម្រាប់៖
ក/ គាប ឬកត់ត្រាដកស្រង់សេចក្តីសំខាន់របស់ជនណាម្នាក់ ទុកជាសេចក្តីពិសេសដោយឡែក ជាការរំលេច ឬបញ្ជាក់ឲ្យប្លែកពីន័យរបស់បរិបទ ។
ខ/ ដកស្រង់គំនិត, សម្តីរបស់តួអង្គណាមួយក្នុងរឿង ។
គ/ ដកស្រង់តួអង្គណាមួយ ដែលមានកិត្តិស័ព្ទល្បីល្បាញ
ឃ/ ដកស្រង់សេចក្តីឬអត្ថន័យមានលក្ខណៈលេចធ្លោ ។
៦-អព្ភន្តរសញ្ញា[15] (‘...’)
សញ្ញានេះ ខុសប្លែកពីអញ្ញប្រកាស ដោយប្រើតែខ្វឹកសញ្ញាមួយនៅខាងដើម និងក្បៀសសញ្ញាមួយនៅខាងចុង ។ របៀបប្រើនសអព្ភន្តរសញ្ញាខុសគ្នាបន្តិច ពីសញ្ញាអញ្ញប្រកាស ដោយប្រើអព្ភន្តរសញ្ញាជាឃ្នាបពាក្យឋិតនៅក្នុងរង្វង់ផែនពាក្យ ដែលដាក់ឃ្នាបដោយសញ្ញាអញ្ញប្រកាស ។
សូមអនុញ្ញាតជម្រាបថា៖ នៅក្នុងសៀវភៅឯកសារជាទូទៅ គេកម្រឃើញអ្នកនិពន្ធប្រើសញ្ញានេះណាស់ ។ ជួនកាលគេប្រើអព្ភន្តរសញ្ញា ឬអញ្ញប្រកាស ក្នុងគោលដៅតែមួយដូចគ្នា ។ នៅក្នុងសៀវភៅវេយ្យាករណ៍របស់លោក ពូវ អ៊ុម លោកចាត់ទុកអព្ភន្តរសញ្ញាថា ជាសញ្ញាអញ្ញប្រកាស ( សៀវភៅវេយ្យាករណ៍ ពូវ អ៊ុម ទំព័រ ៨ ) ចំណែកនៅក្នុងវចនានុក្រមសម្តេចជួនណាត ទំព័រ ១៦៥៦-៥៧ វិញ ក៏បង្ហាញអព្ភន្តរសញ្ញា “ ....” មានរូបសណ្ឋានយ៉ាងនេះដែរ ។ លោកបានពន្យល់ពាក្យអព្ភន្តរសញ្ញាយ៉ាងនេះថា ៖ ពាក្យសន្មតហៅវណ្ណយុត្តិ ដែលពួកវេយ្យាករណ៍បណ្ឌិតក្នុងប្រទេសអឺរ៉ុប បង្កើតឡើងសម្រាប់ប្រើរាំងពាក្យ ឬសេចក្តីមានរូបសណ្ឋានពីរបែបគឺ (“...”) ឬ («...»)[16] ។
ដូច្នេះ ដោយយល់ឃើញថា កិច្ចការសរសេរតែងនិពន្ធនាពេលបច្ចុប្បន្ននេះ មានសភាពល្អិតល្អន់ស៊ីជម្រៅ និងហ្មត់ចត់ យើងគួរតែបញ្ចូលអព្ភន្តរសញ្ញា ដែលមានរូបសណ្ឋានបែបនេះ ( ‘... ’ ) មកប្រើបន្ថែមទៀត ដោយបំបែកចេញពីអញ្ញប្រកាស ( “...” ) ។
៧-មច្ឆណ្ឌសញ្ញា ឬ ពងត្រី (...) (point de Suspension)
ជួនកាលគេហៅថា (ចំណុចរាយ) ផងក៏មាន ។ សញ្ញាដែលមានចំណុចបីបន្តបន្ទាប់ជាប់គ្នានេះ សម្រាប់សម្គាល់ប្រយោគណាមួយ ដែលនៅមានសេចក្តីបន្តទៀត ប៉ុន្តែអ្នកសរសេរបានផ្អាកបញ្ឈប់លែងពណ៌នា ដោយដាក់សញ្ញាពងត្រីនេះ ប្រាប់ជាដំណឹង ។ របៀបប្រើពងត្រីមានបែបផែនប្លែកៗដូចតទៅ ៖
ក/ ជាសញ្ញាកាត់ពាក្យសម្តីគូសន្ទនាម្នាក់ ដែលកំពុងនិយាយឲ្យដាច់កណ្តាលឃ្លា ។
ខ/ ជាសញ្ញាសម្រាប់ផ្អាកពាក្យសម្តី មិនចង់និយាយបន្តដោយទុកឲ្យគូសន្ទនាយល់ ឬ ក៏បង្កប់ទុកនូវពាក្យគំរាមកំហែង ពាក្យបណ្តាសា... ។
គ/ ផ្អាកសេចក្តីត្រឹមប៉ុណ្ណឹងសិន ឬស្លេះទុក ដោយមិនចង់ឲ្យសេចក្តីមានន័យដូចគ្នានេះ វែងអន្លាយពេក ។
ឃ/ សម្រាប់ប្រាប់អំពីពាក្យឃ្លា ដែលបាត់រលុបមានសេចក្តីមិនច្បាស់ ដកយកចេញពីសិលាចារឹកជាដើម ។
៨-វង់ក្រចក ឬនខសញ្ញា ( )
បានជាគេឲ្យឈ្មោះដូច្នេះ ព្រោះវាមានសណ្ឋានរាងកោងដូចវង់ក្រចកយើងពិតៗ ។ គេប្រើសញ្ញាវង់ក្រចកសម្រាប់ ៖
ក/ គាបពាក្យ ឬសេចក្ដី ដែលគេចង់ពន្យល់ន័យ ។
ខ/ គាបពាក្យដែលសរសេរជាអក្សរកាត់ ។
៩-វង់តង្កៀប [.....]
នៅក្នុងភាសាខ្មែរគេមិនស្រូវប្រើសញ្ញាវង់តង្កៀបនេះទេព្រោះយើង មានវណ្ណយុត្តិ និងខណ្ឌសញ្ញាយ៉ាងច្រើន សមស្របនឹងប្រើក្នុងអត្ថបទជាភាសាខ្មែរគ្រប់គ្រាន់អស់ហើយ ។ ប៉ុន្តែនៅក្នុងការគណនាលេខផ្នែកពីជគណិត(Algèbre) យើងយកមកប្រើតាមពួកអឺរ៉ុប ។
១០-រ៉ាត់ ឬឃ្នាប ( } ឬ { ....} ) (Accolade)
សញ្ញានេះ ខ្មែរខ្លះហៅថា ពុកមាត់មេអំបៅ ។
ក/ នៅក្នុងមុខវិជ្ជាពីជគណិត របៀបប្រើឃ្នាប ឬរ៉ាត់មានន័យដូចគ្នា នឹងការប្រើតង្កៀប ឬវង់ក្រចកដែរ ។ គេតែងតែប្រើរ៉ាត់មួយសម្រាប់បើក ( { ) និងរ៉ាត់មួយទៀតសម្រាប់បិទ ( } ) គឺបែបនេះ {.....} ។
ខ/ រ៉ាត់បើក និងរ៉ាត់បិទនេះ ប្រើសម្រាប់គាបពាក្យពីរ ឬច្រើនជាការសម្គាល់ថា ពាក្យទាំងនោះមានមុខងាររួមដូចគ្នា មិនបាច់សរសេរដដែលច្រើនដងនាំខាតពេល ។
១១-បេយ្យាលៈ ឬ លៈ (។ល។)
គេមិនសូវអានថា បេយ្យាលៈទេ ព្រោះវែងពេក គេអានកាត់យកតែខាងចុងត្រង់សូរថា ឡាក់, ឡៈ សរសេរថា ៖ (។ល។) ត្រូវនឹងពាក្យបារាំងថា (et cetera) សរសេរអក្សរកាត់ថា (etc.) ។ គេប្រើសម្រាប់បំព្រួញសេចក្តីឯណានីមួយ ឬការរៀបរាប់ដែលវែងឲ្យនៅខ្លី ដោយគិតថា អ្នកអានក៏ដឹងថា នៅមានពាក្យ និងសេចក្តីអ្វីខ្លះទៀត ។
១២- ខណ្ឌ ឬ ខណ្ឌសញ្ញា (។)
គេប្រើសញ្ញាខណ្ឌនេះ សម្រាប់រាំងខាំងប្រយោគ ឬសង្កាត់នៃសេចក្តីនីមួយៗ ឲ្យដាច់ស្រឡះពីគ្នា ។ កាលណាប្រយោគមួយចាប់សេចក្តីហើយ គេត្រូវដាក់សញ្ញា (។) នេះ មុននឹងបន្តទៅប្រយោគមួយទៀត ។ ខណ្ឌសញ្ញា ធ្វើឲ្យគេងាយយល់ អាចញែកសេចក្តីពីប្រយោគមួយទៅប្រយោគមួយ មិនឲ្យច្រឡំន័យ នាំច្របូកប្របល់ ។ ហើយនៅចន្លោះ ខណ្ឌសញ្ញា ការដកឃ្លា ក៏ជួយសម្រួលឲ្យអ្នកអានងាយយល់ ងាយចាប់សេចក្តីបាន ។ មានតែការប៉ិនប្រសប់របស់អ្នកសរសេរតែងនិពន្ធទេ ដែលអាចយល់ដឹងដល់ការចាំបាច់នៃការដកឃ្លា ការដាក់ខណ្ឌសញ្ញាឲ្យបានត្រឹមត្រូវទេ ទើបធ្វើឲ្យអត្ថបទមានតម្លៃ មានន័យគួរជាទីចាប់អារម្មណ៍ ។
ប៉ុន្តែកាលណាគេត្រូវប្តូរគំនិតចូលទៅវគ្គ ឬកថាខណ្ឌថ្មីនោះ គេត្រូវដាក់សញ្ញាខណ្ឌទៅចុងបញ្ចប់ប្រយោគ រួចហើយត្រូវចាប់សរសេរដោយចុះទៅបន្ទាត់ថ្មី ជាមួយនឹងការចោលលំហបន្តិចដែលគេតែងនិយមហៅថា ខណ្ឌ ចុះបន្ទាត់ឬចោលបន្ទាត់ និងចាប់ដើមបន្ទាត់ (នេះជាការប្រាប់ដំណឹងរបស់អ្នកហៅសរសេរតាមសូត្រ )
១៣- ខណ្ឌចប់ ( ៕ )
ជាសញ្ញាសម្រាប់ដាក់បញ្ចប់អត្ថបទ ឬរឿងមួយតែត្រឹមនេះពុំមានតសេចក្តី ឬរឿងរ៉ាវទៅមុខទៀតឡើយ ។
១៤- អាទិសង្កេត ( . )
គឺជាចំណុចមួយដែលដាក់ពីមុខអក្សរ ដែលគេសរសេរកាត់ដូចជា ស.រ.អា. (សហរដ្ឋអាមេរិក), អ.ស.ប. (អង្គការសហរប្រជាជាតិ) គ.ជ.ប. (គណៈកម្មការជាតិរៀបចំការបោះឆ្នោត) ជួនកាលគេប្រើអាទិសង្កេត ដើម្បីដាក់ពីមុខលេខរៀង មាតិកាដែលរៀបរាប់ចំណងជើងរង (Sous-titre) ដូចជា ៖
១. មង្គលការ អបមង្គល
២. ស្វាស្អប់ចេក ក្អែកស្អប់ពងមាន់
៣. ចង់រត់ចេញពីសង្គម...
ជួនកាលក្នុងករណីដូចខាងលើនេះ គេប្រើរជ្ជុសញ្ញា (-) ខ្លះ ៗ ដែរ ។
១៥- កុក្កុដនេត្រ ឬ ភ្នែកមាន់ (៙)
បុព្វកវីនិពន្ធខ្មែរធ្លាប់ប្រើសញ្ញានេះ សម្រាប់ចាប់ផ្តើមសរសេរអត្ថបទ ឬសេចក្តីរឿងអ្វីមួយ ដើម្បីកំណត់ទុកជាចំណុចចាប់ផ្តើម ។ តែពេលបច្ចុប្បន្ននេះ អ្នកនិពន្ធ កវីលែងប្រើសញ្ញានេះហើយ ។ ជាពិសេសនៅពេលចាប់ផ្តើមសរសេរកំណាព្យ នោះកវីបុរាណយើងច្រើនប្រើសញ្ញា (៙) ដូច្នេះ ។ បច្ចុប្បន្ននេះ មានកវីសម័យទំនើបខ្លះក៏ផ្តើមប្រើសញ្ញាផ្នែកមាន់ ដែលមានក្បៀសពីរនេះ នៅពេលចាប់ផ្តើមបើកបទកំណាព្យ ។
១៦-ខណ្ឌបរិយោសាន ឬ គោមូត្រ (។៚)
គឺជាសញ្ញាយកតាមរូបសណ្ឋានដាននោមគោ ដែលនោមផងដើរផង បណ្តាលឲ្យមានរាងក្ងិក្ងក់បែបនេះ ហើយខ្មែរបុរាណក៏សន្មតយកមកធ្វើជាសញ្ញាខណ្ឌបញ្ចប់ ដែលហៅតាមពាក្យបាលីថា “គោមូត្រ” គឺនោមគោដូច្នេះទៅ ។ ចាស់បុរាណលោកប្រើខណ្ឌបរិយោសាន ឬ បរិយាន ឬគោមូត្រនេះ សម្រាប់បញ្ជាក់សេចក្តីនិយាយពីរឿងរ៉ាវអ្វីមួយឬអត្ថបទ បទបាទបាលីគាថាណាមួយ ។ សព្វថ្ងៃនេះ អ្នកនិពន្ធមួយចំនួន បានប្រើសញ្ញាពីរគឺ៖ ឬមួយ ៕ ឬមួយ ។៚ ។ ការប្រើគោមូត្រនេះ គឺចង់រក្សាសម្បត្តិវប្បធម៌ពីបុរាណឲ្យនៅគង់វង្ស ។យើងឃើញអ្នកកាសែតមួយចំនួន មានប្រើសញ្ញាគោមូត្រផងដែរ ៕៚
១៧-អំពីលេខខ្មែរ
តាំងពីយូរមកហើយ ខ្មែរយើងប្រើលេខ ព្រមជាមួយនឹងការបង្កើតតួអក្សរ សម្រាប់ចារឹក និងកត់ត្រាហេតុការណ៍ផ្សេងៗ ។ លេខមានសារៈសំខាន់ ជាពិសេសក្នុងការកត់ត្រាចំនួនលុយកាក់ គោក្របី ស្រែភ្លឺ ខ្ញុំកំដរ... ។ កត់ត្រា អាយុ (ចំនួនឆ្នាំ) ដែលខ្លួនរស់នៅកត់ត្រាចំនួនប្រាក់ ដែលគេមកខ្ចីបុល... ។
នៅពេលបច្ចុប្បន្ន លេខត្រូវបានប្រើប្រាស់សម្រាប់គណនាលុយកាក់ថវិកាចំណូលចំណាយ ។ ពិសេសស្ថាប័នហិរញ្ញវត្ថុ, ស្ថាប័នសេដ្ឋកិច្ច, ធនាគារ, ពាណិជ្ជកម្ម ត្រូវការប្រើប្រាស់តួលេខជាចម្បងបំផុត ។ ព្រោះតែ “លេខ” មានតួនាទីសំខាន់នៅក្នុងសង្គមនេះហើយ ទើបមានពាក្យស្លោកមួយឃ្លាចែងថា៖“សម្តីជាឯក លេខជាទោ អក្សរជាត្រី ” តាំងពីសម័យដើមមកទល់ពេលនេះ ទម្រង់បែបផែនលេខដែលខ្មែរយើងប្រើប្រាស់មាន៖
ក/ លេខទំនើបដែលខ្មែរយើងប្រើសព្វថ្ងៃគឺ ៖
0, ១, ២, ៣, ៤, ៥, ៦, ៧, ៨, ៩ ។
ខ/ លេខអារ៉ាប់ ៖
0, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9 ។
ស្ទើរតែនៅលើសកលលោក គេប្រើលេខនេះ ទុកដូចជាលេខអន្តរជាតិទៅហើយ ។
គ/ លេខខ្មែរបុរាណ
លេខប្រភេទនេះ មានតែពួក “ ហោរា ” (Astrologue) ប៉ុណ្ណោះ ដែលប្រើក្នុងការទស្សន៍ទាយ ជោគតារាសីឲ្យមនុស្សទូទៅ និងទស្សន៍ទាយមើលសុខទុក្ខ, ព្រឹត្តិការណ៍, ទឹកភ្លៀង ឬកេណ្ឌធារាសាស្រ្តផលាផលប្រចាំឆ្នាំ សម្រាប់ចុះផ្សាយក្នុងមហាសង្រ្កាន្ត ។ គេរាប់លេខនេះថា ៖ ឯក, ទោ, ត្រី, ចត្វា, បញ្ច, ឆ, ស័ប្ត, អដ្ឋ, នព, សំរិទ្ធិ ។ សូមបង្ហាញជូននូវរូបសញ្ញានៃលេខខ្មែរបុរាណដូចខាងក្រោម ៖
៰, ៱, ៲, ៳, ៴, ៵, ៶, ៷, ៸, ៹ ។
ឃ/លេខរ៉ូម៉ាំង (Chiffre romain)
លេខរ៉ូម៉ាំង ច្រើនសរសេរ ៖
ក- នៅលើមុខនាឡិកាប៉ោលព្យួរជញ្ជាំង
ខ- សម្រាប់កត់ត្រា ភាគ, ជំពូក, ផ្នែក, នៃអត្ថបទ ឯកសារសៀវភៅផ្សេងៗ ។ខាងក្រោមនេះ គឺរូបសញ្ញាតួនៃលេខរ៉ូម៉ាំង I, II, III, IV, V, VI, VII, VIII, IX, X [17]។
នៅកម្ពុជាយើង គេប្រើទាំងអស់ លេខទាំងប៉ុន្មានដែលបានបង្ហាញជូនខាងលើ ។ លើកលែងតែអស់លោក“ហោរា” ទេ ដែលប្រើលេខខ្មែរបុរាណ ក្នុងការគណនាទស្សន៍ទាយ តាមលេខអត្តៈទស្សន៍ទាយ ជោគជតារាសី ។
១៨-ការចុះកាលបរិច្ឆេទ
ការចុះកាលបរិច្ឆេទមានតួនាទីសំខាន់ជាចម្បង ព្រោះតាមរយៈកាលបរិច្ឆេទ គេអាចដឹងអំពីកាលវេលា ដែលព្រឹត្តិការណ៍ប្រវត្តិសាស្រ្តនានាបានកើតឡើង ។ ឧ. កាលបរិច្ឆេទនៃការឡើងសោយរាជ្យនៃស្តេចអង្គណាមួយ, កាលបរិច្ឆេទនៃការកសាងប្រាសាទ... កាលបរិច្ឆេទនៃជ័យជម្នះរបស់ជាតិយើង ទៅលើគូសត្រូវ កាលបរិច្ឆេទនៃការចាកចោលក្រុងអង្គរ... កាលបរិច្ឆេទនៃការផ្លាស់ប្តូររាជធានី ។ល។ នៅក្នុងគ្រួសារមួយ ការសាងសង់ផ្ទះថ្មី ក៏មានចារឹកកាលបរិច្ឆេទទុកជាសម្គាល់ សម្រាប់ឲ្យសមាជិកគ្រួសារជំនាន់ក្រោយៗបានដឹង។ នៅតាមចេតិយ ម៉ុងបញ្ចុះសព ក៏គ្រួសារនីមួយៗ តែងតែសរសេរឈ្មោះ បុគ្គលជាសាច់ញាតិដែលស្លាប់ ។
- ការចុះកាលបរិច្ឆេទតាមបែបបុរាណ
ចាប់ពីរវាងសតវត្សទី១៦ រហូតមកទល់ដើមសម័យភ្នំពេញបុព្វបុរសយើងប្រើរបៀបម្យ៉ាង សម្រាប់ធ្វើជារូបមន្តនៃការចុះកាលបរិច្ឆេទ ។ គោលសំខាន់នៃរូបមន្តនោះ គឺលោកដាក់សញ្ញាខណ្ឌ (។) ទុកជាគោលសម្រាប់ធ្វើស្នូលកណ្តាល ។ យើងឃើញការចុះកាលបរិច្ឆេទរបៀបនេះ នៅលើចេតិយ នៅលើសំណង់ផ្សេងៗ ខាងពុទ្ធសាសនា ជាពិសេស យើងឃើញនៅគ្រប់តែសន្លឹកខាងដើមបំផុត ឬសន្លឹកចុងបញ្ចប់នៃសាស្រ្តាសឹ្លករឹត ។ ឧទាហរណ៍៖ ថ្ងៃអង្គារ ១១ កើត ពិសាខ ព.ស. ២៥៤៩ គ.ស. ២០០៥ នោះគេសរសេរបែបនេះវិញ ៖
ព.ស. ២៥៤៩
៣ ᧫ ៦ ឆ្នាំមមែ ____________
គ.ស. ២០០៥
នេះគឺជារបៀបចុះកាលបរិច្ឆេទបែបសង្ខេបខ្លី ។ ខ្ញុំគ្រាន់តែសូមជម្រាបថា ដើម្បីចេះចុះកាលបរិច្ឆេទរបៀបបុរាណនេះ គេត្រូវចេះចាំថ្ងៃទាំង ៧ ឲ្យស្ទាត់ គឺ អាទិត្យ (លេខ១) ច័ន្ទ (លេខ២) អង្គារ (លេខ៣) ពុធ (លេខ៤) ប្រហស្បតិ៍ (លេខ៥) សុក្រ (លេខ៦) សៅរ៍ (លេខ៧) ។ រួចហើយត្រូវចេះ រាប់ខែចន្ទគតិឲ្យស្ទាត់ ដោយដាក់លេខឲ្យខែនីមួយៗផងគឺ៖ មិគសិរ (លេខ១) បុស្ស (លេខ២) មាឃ (លេខ៣) ផល្គុន (លេខ៤) ចេត្រ (លេខ៥) ពិសាខ (លេខ៦) ជេស្ឋ (លេខ៧) អាសាឍ (លេខ៨) ស្រាពណ៍ (លេខ៩) ភទ្របទ (លេខ១០) អស្សុជ (លេខ១១) កត្តិក (លេខ១២) ។ ការគិត ខ្នើត រនោច គឺលោកកំណត់ឲ្យដាក់ខ្នើតនៅខាងលើសញ្ញាខណ្ឌ, ឲ្យដាក់រនោចនៅខាងក្រោមសញ្ញាខណ្ឌ ។ ឧទាហរណ៍ ៖ ថ្ងៃសៅរ៍ ៣ រោច ខែ អាសាឍ គ.ស. ២០០១ ព.ស. ២៥៤៨ ត្រូវសរសេរដូចខាងក្រោម ៖
ព.ស. ២៥៤៨
៧᧳៨ ឆ្នាំឆ្លូវ ____________
គ.ស. ២០០៤
១៩-អំពីទម្រង់ផ្សេងៗ នៃអក្សរខ្មែរ ( Les différents types de caractères Khmers )
អក្សរខ្មែរ មានទ្រង់ទ្រាយច្រើនបែប, មានដូចជា ៖
ក/ អក្សរជ្រៀង (Ecriture penchée) ៖
អក្សរជ្រៀង គឺជាអក្សរដៃ (manuscrit) មានជំហររាងទ្រេតទៅមុខ ។
ខ/ អក្សរត្រង់ (Eeriture droite)
គឺជាទម្រង់អក្សរ ដែលគេសរសេរ ឲ្យមានជំហរត្រង់ ទៅលើតាមទំនងបន្ទាត់បញ្ឈរ (vertical) ។
ប៉ុន្តែ គេកម្រឃើញទម្រង់អក្សរ សរសេរទ្រេតទៅខាងឆ្វេងណាស់ (ទ្រេតទៅក្រោយ) ។
គ/ អក្សរមូល[18]
អក្សរមូល គឺជាប្រភេទអក្សរ ដែលមានទម្រង់មូល ។ គេច្រើនសរសេរអក្សរមូល នៅក្នុងសៀវភៅធម៌ ជាភាសាបាលី ឬ សំស្រ្កឹត ។ ម្យ៉ាងទៀត ការសរសេរមន្តអាគមគាថា លើកន្សែងយ័ន្តលើអាវតេជះ សាក់លើខ្លួនប្រាណ, ក៏គេនិយមប្រើអក្សរមូលដែរ ។ នៅទូទាំងស្រុកសៀម(ថៃ) កាលណាគេសរសេរបាលីគាថា មន្តអាគម គឺគេសរសេរអក្សរមូលខ្មែរទាំងអស់ ។ គេនិយមយល់ថា កាលណាគេសរសេរអក្សរ (សៀម) នៅលើយ័ន្ត មន្តអាគមគាថា នោះមិនពូកែសក្តិសិទ្ធិ ដូចសរសេរអក្សរមូលខ្មែរទេ ។
ករណីលើកលែង
ប៉ុន្តែដោយឡែក ហើយនេះជាករណីពិសេស ដែលជាទម្លាប់របស់ខ្មែរយើងស្រាប់ផង នៅលើស្លាក (Enseigne) យីហោផ្ទះជំនួញ ស្លាករបស់មន្ទីរក្រសួងនានា ឈ្មោះចំណងជើងសៀវភៅឈ្មោះអ្នកនិពន្ធ... នោះគេច្រើនតែសរសេរអក្សរមូលផងដែរ ។ ឧទាហរណ៍ ៖
រោងចក្រម៉ុងហួត, ក្រសួងឧស្សាហកម្ម រ៉ែ និង ថាមពល, វចនានុក្រមបារាំង-ខ្មែរ ដោយលោក តិប យក់, ថាវ-គន្ធ សម ថាំង... ។ល។
ឃ/ អក្សរខម[19]
អក្សរខមនេះ មានទម្រង់ទ្រង់ទ្រាយមូល ប្រហាក់ប្រហែលនឹងអក្សរមូលដែរ ប៉ុន្តែមានចំណុចប្លែកគ្នាខ្លះៗ ដូចជា៖
-អក្សរ “ក” មានពីរជាន់ ជើងបីបែបនេះ “ក” ។
-គ្រប់តួអក្សរ ច្រើនតែមានងៀងជ្រុងបន្តិច នៅត្រង់ចុងមុម ។
-អក្សរ “ឞ ” មានបន្ទាត់ វះពោះភ្ជាប់ពីម្ខាងដល់ម្ខាង “ម”[20] ។
-ស្រៈ “ ែ ” មានទម្រង់បែបនេះ “ែ”[21]
គេប្រើសរសេរអក្សរ ខម ប្រហាក់ប្រហែលគ្នានឹងអក្សរមូលដែរ តែមិនសរសេរក្នុងយ័ន្ត គាថាទេ ។ គេច្រើនសសេរចុះចំណងជើងសៀវភៅ , ចំណងជើងអត្ថបទ , ឈ្មោះជំពូក, វគ្គ, ផ្នែកនៃសៀវភៅមួយ ។ ដោយចង់ថែរក្សាទម្រង់អក្សរ បន្សល់ទុកមកដោយបុព្វបុរសខ្មែរ គេចម្លងគំរូអក្សរខមនេះ ពីសិលាចារឹក ក្រោយអង្គរខ្លះ ពីសាស្រ្តាស្លឹករឹតខ្លះ រក្សាទុកជាកេរមត៌កខាងអក្សរសាស្រ្ត កុំឲ្យបាត់បង់ ។
២០-ការប្រើឈ្មោះខែតាមបែបបារាំង
តាំងពីប្រទេសយើងឋិតនៅក្រោមរដ្ឋការអាណាព្យាបាលបារាំងមក ក្រៅពីប្រើកាលបរិច្ឆេទតាមបែបចន្ទគតិ ខ្មែរយើងប្រើកាលបរិច្ឆេទបែបសុរិយគតិតាមបារាំង ព្រោះរដ្ឋការរបស់បារាំងនិងខ្មែរយើង មានការប្រាស្រ័យទាក់ទងគ្នាជាប្រចាំ ។ ម្យ៉ាងទៀតឥទ្ធិពលបារាំង ទាំងនយោបាយ និងវប្បធម៌ តែងតែគ្របសង្កត់មកលើយើងជានិច្ច ។ សូមជម្រាបបញ្ជាក់ថា បារាំងពុំមានប្រើឈ្មោះឆ្នាំ ជូត, ឆ្លូវ, ខាល, ថោះ, រោង.... ដូចយើងទេ គឺគេប្រើឆ្នាំតាមគ្រិស្តសករាជ ។
ឧទាហរណ៍៖
គ្រិស្តសករាជ ២០០៧ ។ ក្រៅពីប្រើឆ្នាំតាមគ្រិស្តសករាជ បារាំងប្រើខែសុរិយគតិដូចជា Janvier (ហ្សង់វីយេ), Février (ហ្វេវ្រីយេ), Mars (ម៉ាស់), Avril (អាវ្រីល), Mai (ម៉េ), Juin (យូវ៉ាំង), Juillet (ស៊ូយ៉េត), Août (អ៊ូត), Septembre (សេបតមប្រិ៍), Octobre (អុកតូប្រិ៍), Novembre (ណូវ៉មប្រិ៍) និង Décembre (ដេសមប្រិ៍) ។
ក្រោយមក ក្នុងរវាងបណ្តាឆ្នាំ ទសវត្សទី៦០ គណៈកម្មការវប្បធម៌ជាតិ បានបង្កើតឈ្មោះ ខែសុរិយគតិទាំង១២ ជាភាសាបាលីជំនួសខែសុរិយគតិបារាំង ដូចខាងក្រោមនេះ ៖
១- Janvier = យ៉ាំងវីយេ = មករា ២- Février = ហ្វេវ្រីយេ = កុម្ភៈ ៣- Mars = ម៉ារ្ស = មីនា ៤-Avril =អាវ្រីល= មេសា ៥- Mai = ម៉េ = ឧសភា៦- Juin = យូវ៉ាំង = មិថុនា ៧- Juillet = ស៊ូយេត= កក្កដា ៨- Août = អ៊ូត = សីហា ៩- Septembre =សេបតមប្រិ៍=កញ្ញា ១០- Octobre = ឧកតូប្រិ៍=តុលា ១១- Novembre=ណូវ៉មប្រិ៍=វិច្ឆិកា ១២- Décembre= ដេសមប្រិ៍ =ធ្នូ ។
នេះជាដំណាក់កាលនៃការវិវត្តន៍របស់ភាសា និងអក្សរសាស្រ្តខ្មែរយើង ក្នុងជំហានថ្មីមួយទៀត ។ ប៉ុន្តែ សូមជម្រាបថា ឈ្មោះខែថ្មីរបស់ខ្មែរយើង ដែលយកមកជំនួសខែសុរិយគតិបារាំង(ឬសកល) នេះពុំអាចយកទៅប្រើប្រាស់ក្នុងផ្នែកហោរាសាស្រ្តសម្រាប់ទស្សន៍ទាយ ជោគជតារាសី គ្រោះកាច គ្រោះជា... បាននោះឡើយ ។ ហោរាខ្មែរនៅតែប្រើខែខាងចន្ទគតិ សម្រាប់គន់គូរដដែលដូចជា
-មិគសិរ= លេខ ១ -ជេស្ឋ = លេខ ៧
-បុស្ស = លេខ ២ -អាសាឍ = លេខ ៨
-មាឃ= លេខ ៣ -ស្រាពណ៍= លេខ ៩
-ផល្គុន = លេខ ៤ -ភទ្របទ = លេខ ១០
-ចេត្រ = លេខ ៥ -អស្សុជ = លេខ ១១
-ពិសាខ = លេខ ៦ -កក្តិក = លេខ ១២
ពាក្យអញ្ញត្រស័ព្ទ
(Les mots exceptionnels)
គឺជាពាក្យមានលក្ខណៈពិសេស ខុសប្លែកពីពាក្យឯទៀតៗដោយ អក្ខរាវិរុទ្ធមិនចំណុះនិងសូរសំឡេង។
ឧទាហរណ៍
-អ្នក= អានថា =“នាក់” សរសេរជា អ + ្ន + ក=អនក=អ្នក=នាក់ ។
-អញ=អានថា =“អាញ់” សរសេរជា =អញ ។
-(ខាង)លិច(ទិស) អានថា=“ឡិច” សរសេរជា =លិច ទិសដែលព្រះអាទិត្យលិច ។
-មាតា=អានថា =“មាដា” សរសេរជា =មាតា= ត> ដ; បាលីមាតា(មា+តា) អានជាសំឡេងខ្មែរ=ម៉ែ ។
-មណ្ឌប. ន. អានថា មាន់ដប់ = វិមាន, រោង ។
-ភ្នំព្រះសុមេរុ = អានថា “ព្រះសុម៉ែ” ភ្នំខ្ពស់ជាងគេក្នុងលោក ។
-ខេត្ត = អានថា “ខែត” មកពីបាលី ខេត្ត=ស្រែ ។
-វិសេស= អានថា “វិសែស” មកពីបាលី វិសេស= ភាពប្លែក ។
-សេពគប់= អានថា “សែបគប់” ទាក់ទងរាប់រក; បាលីក្លាយខ្មែរ ។
-តេមិយៈ= អាថា “ឌីម៉ែ ឬ ព្រះឌីម៉ែ” រឿងទី ១ ក្នុងទសជាតក; ... ។
-តេជោ= អានថា “ដែជោ” មកពីបាលី “តេជ”= អំណាច ។
-បណ្ឌិត=ហៅក្លាយជា “អន្ទិត” មកពីពាក្យបាលី=ជនអ្នកមានប្រាជ្ញា ។
-បេតី= អានថា “ប៉ែតី”, ក្លាយមកពី “បីតិ” ។
-ចេតិយ= អានថា “ចែដី” មកពីពាក្យបាលី=ទីដែលគេគោរពបូជា ។
-ចេស្តា= អានថា “ចែស្តា” មកពីសំស្រ្កឹត=សង្វាតប្រឹងប្រែង ។
-ចេតនា= អានថា “ចែតាណា” មកពីបាលី= ផ្តួចគិត, ផ្តោតចិត្ត ។
-ព្រះធរណី= អានថា “ព្រះធរនី” មកពីបាលី,សំស្រ្កឹត= ផែនដី[22] ។
-ប្រពៃណី= អានថា “ប្រពៃនី[23]” មកពីបាលី= ទំនៀម, ពូជពង្ស ។
-អនុលោម= អានថា “អនុឡោម” មកពីបាលី= បណ្តោយតាម, យល់តាម ។
ខ្ញុំស្រង់ពាក្យ “អញ្ញត្រស័ព្ទ” ខ្លះៗប៉ុណ្ណេះ យកបង្ហាញជូនអស់លោក គ្រាន់បានជាគំរូប៉ុណ្ណោះ ។ នៅមានពាក្យប្រភេទនេះច្រើនទៀត ។ សូមអស់លោកជួយស្រាវជ្រាវបន្ថែម តាមការគួរ ។
សង្កេត ៖ ក្នុងចំណោមអញ្ញត្រស័ព្ទទាំងអស់នេះ យើងសង្កេត ឃើញមានលក្ខណៈពិសេស ៥ យ៉ាងគឺ ៖
១-ពាក្យទាំងនេះ ច្រើនតែក្លាយមកពីពាក្យបាលី និងសំស្ក្រឹត ។
២-យកសំឡេង “ ដ ” មកជំនួស សំឡេង “ ត ” ; ឧ. បីដា ‹ បិតា ។
៣-យកស្រៈ “ ែ ” មកជំនួសស្រៈ “ េ ” ឧ. ចែដី ‹ ចេតិយ ។
៤-យកព្យញ្ជនៈសំឡេង “ អ៊ ” មកជំនួសព្យញ្ជនៈសំឡេង “ អ ” ; ឧ. ព្រះធរនី ‹ ព្រះធរណី, ប្រពៃនី ‹ ប្រពៃណី ។
៥-យក្យព្យញ្ជនៈសំឡេង “ អ ” មកជំនួសព្យញ្ជនៈសំឡេង “ អ៊ ” ឧ.ទិសខាងឡិច ...។ បាតុភូតអញ្ញត្រស័ព្ទ គឺជា “សោភ័ណភាសា” ដែលទាំងអ្នកអក្សរសាស្រ្ត ទាំងមហាជនព្រមព្រៀងគ្នាប្រឌិតឡើង សម្រាប់សម្រួលការនិយាយស្តី ឲ្យស្រួលមាត់ ។ រីឯការសរសេរវិញ ត្រូវតែគោរពអក្ខរាវិរុទ្ធដោយអនុលោមទៅតាមជាតិសព្ទ(Etymologie) របស់ពាក្យ ។
២១- អក្សរកាត់
នៅក្នុងការសរសេរអត្ថបទផ្សេងៗ ជួនកាលគេសរសេរពាក្យនៅក្នុងឃ្លាណាមួយដោយប្រើពាក្យពេញលេញទាំង ស្រុងតែម្ដង ។ ឧ. អង្គការសុខភាពពិភពលោក (O.M.S.) ។
ជួនកាលក្នុងកាលៈទេសៈខ្លះទៀត ដោយគេចង់ចំណេញពេល ចំណេញក្រដាស គេតែងតែរិះរកវិធីបំព្រួញសង្ខេបពាក្យពេញលេញនោះឲ្យខ្លី ប៉ុន្តែនៅតែរក្សាបានអត្ថន័យខ្លឹមសារវាទាំងស្រុងដដែល ។
ឧ. អង្គការសហប្រជាជាតិ រួមមកនៅត្រឹម អ. ស. ប.
សហរដ្ឋអាមេរិក ស. រ. អា.
គណកម្មាធិការជាតិភាសាខ្មែរ គ. ជ. ភ. ខ.
សេចក្ដីជូនដំណឹង ស. ជ. ណ.
វិធី៖ គេជ្រើសយកព្យញ្ជានៈក្នុងពាក្យណាមួយធ្វើជាគោល ។ ពាក្យគោលនៅក្នុងឃ្លាណាមួយនោះ ត្រូវបានកំណត់ជ្រើសរើសយកមកដាក់តម្រៀបជាបន្តបន្ទាប់រហូតដល់អស់ ពាក្យគោល ដូចមានបញ្ជាក់ជូននៅក្នុងឧទាហរណ៍ខាងលើស្រាប់ ។
២២- ឋានៈរបស់ពាក្យ
ក/ ចំពោះព្រះសង្ឃ និងព្រះរាជា
ដើម្បីរាប់កំណត់ចំនួន ព្រះរាជានោះ គេប្រើពាក្យភ្ជាប់ថា “អង្គ” ៖
ឧ. ព្រះមហាក្សត្រា ក្សត្រី យាងចូលប្រថាប់ក្នុងរាជរោងមាន ១៧ អង្គ ។
ដើម្បីកំណត់ចំនួនព្រះសង្ឃ គេប្រើពាក្យភ្ជាប់ថា “អង្គ” ៖
ឧ.ក្នុងពិធីចម្រើនព្រះបរិត្តបុណ្យទក្ខិណានុប្បទាននេះ គេនិមន្តព្រះសង្ឃ ១០ “អង្គ” ។
បញ្ជាក់ ៖ ពាក្យសង្ឃស័ព្ទ និងរាជស័ព្ទ មួយចំនួន គឺជាន់គ្នាតែមួយប្រើពាក្យដូចគ្នា ដូចករណីខាងលើជាភស្តុតាងស្រាប់ ។ ព្រះរាជាឈឺ និងព្រះសង្ឃឈឺ គេអាចហៅថា “ អាពាធ ” ដូចគ្នាបាន តែចំពោះព្រះរាជា មានពាក្យម្យ៉ាងទៀតថា “ ប្រឈួន ” ។
ខ្មែរយើងប្រើពាក្យពិសេសៗ សម្រាប់តម្រូវនឹងឋានៈមនុស្សក្នុងសង្គម ។ ដូច្នេះ ព្រះសង្ឃ និងព្រះរាជា ជាជនមានឋានៈខ្ពស់ក្នុងសង្គម ដែលគេអាចសន្មតថា ជា “ ឧត្តមភេទ” ដូច្នេះត្រូវតែមានពាក្យខ្ពង់ខ្ពស់យកមកប្រើ ឲ្យត្រូវទៅតាមឋានៈនាទី ក្នុងសង្គមដូចជម្រាបខាងលើ ។
ខ/ ចំពោះមនុស្សដែលមានឋានន្តរសក្តិខ្ពង់ខ្ពស់
ដើម្បីកំណត់ចំនួនមនុស្សមានយសសក្តិខ្ពង់ខ្ពស់វិញ គេប្រើពាក្យ “រូប” ៖
ឧ. នៅក្នុងពិធីសម្ពោធការដ្ឋាន នៅខេត្តកំពង់ចាម មានអស់លោករដ្ឋមន្រ្តី តំណាងរាស្រ្ត ចូលរួមប្រមាណ ៣០ រូប ។
គ/ ចំពោះមនុស្សសាមញ្ញធម្មតា
ក្នុងការរាប់កំណត់ចំនួនមនុស្សសាមញ្ញធម្មតា គេភ្ជាប់ពាក្យ “នាក់” ៖
ឧ. នៅក្នុងពិធីបុណ្យ សុំទឹកភ្លៀងនៅទីទួលអ្នកតាដើមពោធិ៍ មានមនុស្សប្រុសស្រី ក្មេងចាស់ចំនួនប្រមាណជាង៥០០ នាក់ ចូលរួម ។
ឃ/ ចំពោះសត្វទូទៅ
ក្នុងការគិតគន់គណនាចំនួនសត្វទូទៅ គេតែងប្រើពាក្យ “ក្បាល” ៖
ឧ. គេពិឃាតគោ និងជ្រូកអស់ចំនួន ៤ ក្បាល ។
-តែដោយឡែក, បើចំពោះសៀវភៅវិញ ក៏គេហៅថា “ក្បាល” សៀវភៅ ១០ ក្បាល (ដែរ) ។
ង/ ចំពោះវត្ថុផ្សេងៗ
-ផ្ទះ គេប្រើពាក្យ “ ខ្នង ” យកមកភ្ជាប់ពីក្រោយ ឧ. ផ្ទះ ៣ ខ្នង ។
-អិដ្ឋ គេប្រើពាក្យ “ ដុំ ” យកមកភ្ជាប់ពីក្រោយ ឧ. អិដ្ឋ ២០០ ដុំ ។
-ក្បឿង គេប្រើពាក្យ “ សន្លឹក ” យកមកភ្ជាប់ពីក្រោយ ឧ.ក្បឿង ៥០០០ សន្លឹក ។
-សង្កសី គេប្រើពាក្យ “ សន្លឹក ” យកមកភ្ចាប់ពីក្រោយ ឧ. ស័ង្កសី ៧០ សន្លឹក ។
-ក្តារ គេប្រើពាក្យ “ សន្លឹក ” យកមកភ្ជាប់ពីក្រោយ ឧ. ក្តារ ១៨០ សន្លឹក ។
-ក្រដាស គេប្រើពាក្យ “ សន្លឹក ” យកមកភ្ជាប់ពីក្រោយ ឧ. ក្រដាស ១០០០ សន្លឹក ។
-គ្រឿងឈើធ្វើសំណង់ គេប្រើពាក្យ “ ផ្លាន ” យកមកភ្ជាប់ពីក្រោយ រនូត, រត, ប្រម៉េ, ផ្ទោង ៤០ ផ្លាន ។
-រថយន្ត, កប៉ាល់,ទូក គេប្រើពាក្យ “ គ្រឿង ” យកមកភ្ជាប់ពីក្រោយ ឧ. រថយន្ត ៣ គ្រឿង ។ ឧ. កប៉ាល់ ២ គ្រឿង ។ ឧ. ទូក ៥ គ្រឿង ។
ច/ ចំពោះរុក្ខជាតិ
ដំណាំដើមឈើធំៗ គេប្រើពាក្យ “ ដើម ” យកមកភ្ជាប់ពីក្រោយ ៖
ឧ. ខ្នុរ ៣០ ដើម ដូង ៥០ ដើម ។
ឆ/ ចំពោះសត្វទូទៅ
ដើម្បីរាប់កំណត់ចំនួនសត្វសម្រាប់ទឹម, គេតែងយកពាក្យ “ នឹម” មកភ្ជាប់ពីក្រោយ ។
ជ/ ចំពោះដំណាំវារ, ទ្រើងតូចតាច
ដើម្បីគណនាចំនួនដំណាំប្រភេទនេះ គេប្រើពាក្យ “គុម្ព”មកភ្ជាប់ពីក្រោយ ៖
ឧ. កសិករគំរូនៅភូមិសំរោង បានដាំដំណាំបន្លែជាច្រើន សម្រាប់លក់ និងសម្រាប់បរិភោគក្នុងគ្រួសារដូចជា ៖
-ត្រឡាច ២០ គុម្ព ។
-ស្ពៃខ្មៅ ១០០ គុម្ព ។
-ខាត់ណា ៥០ គុម្ព ។
ឈ/ ចំពោះដំណាំយកស្លឹក, ផ្លែ, ជាវល្លិ៍
ក្នុងការគណនារាប់ដំណាំប្រភេទនេះ គេប្រើពាក្យ “ជន្លង់”ពីខាងក្រោយ ៖
ឧ. ពូឡាយ ហាក់ ដែលមានចម្ការប្រភេទដីក្រហម, គាត់ដាំម្រេច៥០០ ជន្លង់ ដីមួយងារនៅខាងក្រោយផ្ទះ, គាត់ដាំ ម្លូក្រហម ២០ ជន្លង់ ។
ញ/ ចំពោះសម្លៀកបំពាក់ ឬវត្ថុផ្សេងៗទៀត
បើរាប់ខោមួយ អាវមួយ ឬសំពត់មួយ អាវមួយ, គេថា “ប្រដាប់” ៖
-គឺខោអាវ, សំពត់អាវ ១ ប្រដាប់ ។
-ឬខោអាវ ១ កុំប្លេ ។
-បើរាប់ ឬគណនាសំពត់ គេប្រើពាក្យ “ក្បិន” គឺ សំពត់ ១ ក្បិន ។
-បើរាប់កំណត់ទំហំល្មម កាត់ខោអាវបានគេថា“អាវ” ឧ. កំណាត់ ១ អាវ ។
-បើរាប់គណនាស្បែកជើង, គេប្រើពាក្យ “សម្រាប់” ឧ. ស្បែកជើង ១ សម្រាប់ ។
-បើរាប់គណនាសង្រែក, គេប្រើពាក្យ “សម្រាប់” ឧ. សង្រែក ១ សម្រាប់ ។
-បើរាប់គណនាចង្កឹះ, គេប្រើពាក្យ “គូ” ឧ. ចង្កឹះ ១ គូ ។
-បើរាប់ ឬគណនាខ្សែវិញ គេភ្ជាប់ពាក្យ “កន្ទុយ” ពីខាងក្រោយ ឧ. ខ្សែគោ ១ កន្ទុយ ។
-បើរាប់ ឬគណនាចានវិញ គេភ្ជាប់ពាក្យ “ស្រាក់ ឬឡូ” ពីខាងក្រោយ ៖
ឧ. ចាន ១ ស្រាក់ ឬ ចាន ១ ឡូ ។
ដ/ ចំពោះផ្លែឈើ
បើរាប់ ឬគណនាផ្លែឈើ, គេភ្ជាប់ពាក្យ ជាច្រើនប្រភេទដូចខាងក្រោម ៖
-បើផ្លែឈើ ៤ គេថា ផ្លែឈើ “១ ដំប” ។
-បើផ្លែឈើ ៤០ គេថា ផ្លែឈើ “១ ផ្លូន” ។
-បើផ្លែឈើ ៤០០ គេថា ផ្លែឈើ “១ ស្លឹក” ។
របៀបរាប់សំណាប ដែលដកចងជាកណ្តាប់បម្រុងយកទៅស្ទូង ក៏គេគិតជា “ដំប”, “ផ្លូន”, “ស្លឹក”, ដូចផ្លែឈើដែរ ។
-បើរាប់ផ្លែស្លា គេគិតជា “ដៃ” ក្នុង ១ ដៃមាន ១០ ផ្លែ (ស្លា) ។
-បើរាប់ម្លូ គេគិតជា “ស្នើ” ក្នុង១ស្នើ មាន ១០ សន្លឹក (ម្លូ) ឬគេគិតជា “ត្របក” ក្នុង ១ ត្របកមាន ២០ សន្លឹក (ម្លូ) ។
-បើរាប់ដូង គេគិតជា “ធ្លាយ” គឺចង្កោមផ្លែដូងដែលចេញពី ទងមួយ ។
-បើរាប់ស្លា គេគិតជា “ស្មែង” គឺចង្កោមផ្លែស្លាដែលចេញពីទងមួយ ៖
ឧ. ដូង ១ ធ្លាយ, ស្លា ១ ស្មែង ។
-បើរាប់សម្លៀកបំពាក់ ដែលគេវេច គេហៅថា ១ ឬ ២ បង្វេច ។
-បើរាប់សម្លៀកបំពាក់ ដែលគេវេចល្មមស្ពាយបាន គេហៅថា ១ ឬ ២ សម្ពាយ ។
-បើរបស់អ្វីដែលគេយកមកឆ្វាយបានគេហៅថាខ្សែមួយចង្វាយ ។
-បើរបស់អ្វីដែលគេយកមកយួរបាន គេហៅថា មួយយួរ ។
ឋ/ ការវាស់ពេលវេលាតាមបែបបុរាណ
កាលដើមឡើយ ខ្មែរយើងពុំទាន់មានវិធី ឬឧបករណ៍សម្រាប់វាស់ពេល (លម្អិតខ្លី) ដូចគ្រាបច្ចុប្បន្នឡើយ ។ ហេតុនេះ ចាស់បុរាណ លោកកំណត់ពេលវែងខ្លីតាមរយៈការបង្កើតពាក្យផ្សេងៗ ហើយពាក្យខ្លះ នៅតែប្រើរហូតមកទល់សព្វថ្ងៃ មានដូចជា ៖
• យាម៖ ក្នុង ២៤ ម៉ោង លោកចែកជា ៦ ឬ ៨ យាម ក្នុងមួយយាមៗ មានប្រមាណពី ៣ ម៉ោង ទៅ ៤ ម៉ោង ។ គេគិតរាប់យាម១ ចាប់ពីថ្ងៃរះ គិតជាយាម៣ ឬយាម ៤ នៅពេលថ្ងៃលិច ។ ក្នុង ១ យប់ គិតជា ៤ យាម គឺពីព្រលប់គិតជាយាម ៤... ដល់ភ្លឺ គិតជាយាម ៨ ។
• ខួប៖ ការគិតអាយុក្មេង គេរាប់ពីខែ ដែលវាកើត រហូតមួយជុំ ដល់ថ្ងៃដដែលនេះវិញ គេហៅថាមួយខួបគឺត្រូវជា ១២ ខែ ។ ឧ. បើក្មេងកើតនៅ ថ្ងៃ ២ កើត ខែមាឃ..... លុះដល់វិលមួយជុំខួបមកដល់ថ្ងៃ ២ កើត ខែ មាឃ នេះ គេសន្មតថា ក្មេងនេះ អាយុបាន ១ ខួបហើយ ។ ការរាប់ឆ្នាំកំណើត ខ្មែរយើងមិនគិតតាមពុទ្ធសករាជឬគ្រិស្តសករាជទេ គឺកំណត់តាមឆ្នាំទាំង ១២ គឺ ឆ្នាំជូត, ឆ្លូវ, ខាល, ថោះ, រោង, ម្សាញ់, មមី, មមែ, វក, រកា, ច, កុរ ។ ក្នុង ១ ជុំ ខួបមាន ១២ ឆ្នាំ ... ។
• មួយសន្ទុះ៖ គឺជារយៈពេលជាកំណត់មួយ អាចស្មានបានប្រហែលជា ១ ម៉ោង ។ ឧ. ដើរបានមួយសន្ទុះ ក៏ចូលដល់ព្រៃធំមួយ.... ។
• មួយបោក៖ គឺជារយៈពេលជាកំណត់មួយ ប្រមាណជាកន្លះម៉ោង ។ ឧ. ដេកបានមួយបោក ភ្ញាក់ឡើងភ្លឺល្មម ។
• មួយបារី៖ គឺជារយៈពេលប្រមាណ ១៥ នាទី ។ ឧ. ច្រកថ្នាំចំនួនពេល ១ បារី អ្នកជំងឺក៏ដឹងខ្លួនវិញ ។
• មួយសាបស្លា៖ រយៈពេលប្រហែល ២០ នាទី ។ ឧ. ចម្ងាយផ្លូវពីភូមិ ធ្លកទ្រេតទៅ ឈើទាលជ្រំ គេត្រូវដើរ តែ១ សាបស្លា ប៉ុណ្ណោះ នឹងបានទៅដល់ហើយ ។
• ចំណាំ៖ ពេល ១ បារី គឺរយៈពេល ដែលគេជក់ថ្នាំអស់ ១ បារី ឯពេល ១ សាបស្លា គឺរយៈពេលដែលអ្នកស៊ីស្លា កំណត់ថាស្លាសាបអស់រសជាតិ ត្រូវខ្ជាក់ចោលកាកស្លាហើយ ។
• មួយស្រឡេត៖ គឺរយៈពេលខ្លី ប្រមាណ ៥ ទៅ ១០ នាទី ។ ឧ. ធ្មេចមួយស្រឡេតទៅ ក៏យល់សប្តិឃើញដំរីដេញ... ។
• មួយភ្លែត៖ ស្មើនឹងរយៈពេល ៥ នាទី ។ ឧ. កុំតាមម៉ែអី ម៉ែទៅតែមួយភ្លែតនឹងវិលមកវិញហើយ ។
Subscribe to:
Posts (Atom)