សម្មោទមានជាតក

ថ្ងៃទី២៤ ខែកុម្ភះ ២៥៥៤

(ចូលរួមគំនិត) នៅក្នុងអត្ថន័យនៃជាតក(រឿងនិទាន)នេះ មានន័យក្នុងការពិចារណា ដល់អ្នក(មេ)គ្រប់គ្រង និងស្ថានភាពគ្រួសារ សីលធម៌ ការព្យាយាម ការដោះស្រាយបញ្ហា។ តើក្នុងរឿងនេះដូចសុភាសិតខ្មែរថាៈ៖ “ឈ្លោះគ្នាក្នុងគ្រួសារ ដូចស្រាតកាយាបង្ហាញញាតិ ឈ្លោះគ្នាក្នុងសង្គមជាតិ ដូចលាតកំណប់បង្ហាញចោរ” ដែររឺទេ?)កាលពីព្រេងនាយ ព្រះពោធិសត្វមួយអង្គបានចាប់កំណើតជាសត្វក្រួចនៅក្នុងព្រៃមួយ នាក្រុងពារាណសី ហើយមានសត្វក្រួចជាច្រើនពាន់ បាននៅក្រោមការដឹកនាំរបស់សត្វក្រួចជាព្រះពោធិសត្វ។ កាលនោះមានព្រានព្រៃម្នាក់តែងតែទៅរកទាក់សត្វក្រួចដោយបញ្ចេញសំឡេងអឺតបន្លំជាសត្វក្រួច ដែលវង្វេងដាច់ហ្វូងហើយយំហៅរកគ្នា។នៅពេលដែលសត្វក្រួចហើរមកចុះជុំហើយ ព្រានព្រៃក៏ប្រញាប់បោះលប់ ដើម្បីសង្រ្គុបចាប់សត្វក្រួចទាំងហ្វូងនោះដាក់ទ្រុង រួចយកទៅលក់ឯផ្សា ព្រោះនេះជារបរចិញ្ចឹមជីវិតតរបស់គាត់។ ថ្ងៃមួយព្រះពោធិសត្វដែលជាមេហ្វូង បានដឹងហេតុការណ៍នៃមហន្តរាយនេះ ក៏ពិចារណាថា៖ អំពើរបស់ព្រានព្រៃនេះ ថ្ងៃណាមួយប្រាកដជាធ្វើឲ្យហ្វូងសត្វក្រួចទាំងអស់វិនាសផុតពូជជាមិនខាត។បន្ទាប់មកមេក្រួចបានកោះហៅ ពួកក្រួចទាំងអស់ឲ្យ មកចូលរួមប្រជុំដើម្បីរកវិធានការដោះស្រាយពីបញ្ហាគ្រោះថ្នាក់នេះ។ ក្រោយពីការពិភ្សាគ្នាមកសត្វក្រួចដែលជាព្រះពោធិសត្វបានសម្រេចចិត្តថា៖ ចូរអ្នកទាំងឡាយធ្វើតាមបណ្តាំយើងដូចតទៅនេះ  “ពីពេលនេះតទៅ បើមានព្រានព្រៃបោះលប់មកលើក្រុមយើងយ៉ាងកាលណា ចូរយើងម្នាក់ៗត្រូវតាំងស្មារតីឲ្យ​បានរឹងបឹងកុំតក់ស្លុតឲសោះ យើងត្រូវបញ្ចេញក្បាលតាមចន្លោះលប់រួចយើងទាំងអស់គ្នាខំប្រឹងទទះស្លាបហើរឲ្យ​ខ្លាំង។ ធ្វើយ៉ាងនេះយើងអាចស្ទួយនាំលប់យកទៅលើអាកាស រួចយើងនឹងនាំលប់នោះទៅជម្រុះចោលក្នុងគម្ពោធព្រៃណាមួយដែលមានស្លឹកក្រាស់ ហើយពួកយើងក៏អាចគេចពីលប់នោះបាន។ បើយើងធ្វើដូច្នេះឲ្យ​បានស្រុះៗគ្នានោះ យើងប្រាកដជារំដោះខ្លួន រួចពីកម្លាំងដៃនៃព្រានដូចបំណងជាមិនខាន។ សត្វក្រួចទាំងអស់ ក៏សន្យាយល់ព្រមធ្វើតាមបញ្ជារបស់សត្វក្រួចមេហ្វូងដែលជាព្រះពោធិសត្វ ដោយប្រុងប្រយ័ត្នហើយតែងតែគេចរួចខ្លួនពីគ្រោះថ្នាក់ជាដរាបតរៀងទៅ។ នៅពេលដែលសត្វក្រួចទាំងអស់ស្ទុះហើរនាំលប់ទៅលើអាកាស នាយព្រានព្រៃខំរត់តាម យកលប់ពីក្នុងបន្លាក៏មិនបាន។ រៀងរាល់ថ្ងៃ ព្រានព្រៃតែងតែត្រឡប់មកផ្ទះវិញដោយដៃទទេ។ ចំណែកប្រពន្ធព្រានព្រៃ កាលឃើញប្តីត្រឡប់មកផ្ទះវិញដោយដៃទទេ គ្មានប្រាក់ដូចសព្វដង ក៏កើតក្តីមួរម៉ៅ ក្តៅក្រហាយ ហើយចោទប្តីថា៖​នែ! លោកប្តី! រាល់ថ្ងៃត្រឡប់មកផ្ទះវិញដៃទទេដូច្នេះ តើអ្នកអាល័យទៅជាប់ដៃរវល់ជាមួយស្រីថ្មីទេដឹង? ព្រានព្រៃក៏បានឆ្លើយថា៖ “ឱ! អូនសម្លាញ់​អ្ហើយ បងគ្មានទៅមានស្រីឯណាទេ សូមកែវមាសមេជឿបងចុះ។ ការពិតគឺហ្វូងសត្វក្រួច ទាំងអស់នោះវាឆ្លាតណាស់ឥឡូវនេះពួកវាស្រុះស្រួលរស់នោះជាមួយគ្នាដូចក្បាលមួយអញ្ចឹង”។
នៅពេលដែលបងបោះលប់គ្របហ៊ុំព័ទ្ធលើពួកវាភ្លាម ពួកវាស្ទុះហើរដំណាលគ្នា ហើយហើរនាំលប់ឡើងយកទៅជាមួយ រួចទម្លាក់ចោលលើគម្ពោធព្រៃ ដែលមានសុទ្ធតែបន្លា។ ប៉ុន្តែសូមពៅព្រលឹងកុំព្រួយ ថ្ងៃណាមួយដែលពួកវាបែកបាក់សាមគ្គីគ្នា ហើយថ្ងៃនោះសូម្បីតែកូនក្រួចមួយ ក៏មិនអាចរួចពីកណ្តាប់ដៃបងបានដែរ ហើយអូននឹងញញឹមវិញជាមិនខាន។ពោលដូច្នេះហើយ នាយព្រានព្រៃក៏ច្រៀងតិចៗ ដោយរីករាយថាៈ ៖

ឲ្យ​តែពួកឯង                  នៅខំប្រឹងប្រែង
ស្រុះស្រួលនឹងគ្នា            ឯងអាចគេចផុត
ពីក្តីមរណា                     បើឯងឈ្លោះគ្នា
ជាថ្ងៃអង្សា                     ថ្ងៃនោះហើយណា
ឯងជាប់លប់អញ            គ្មានរួចមួយឡើយ។

នៅពេលក្រោយមក មានសត្វក្រួចមួយកំពុងចឹកសំបុកកណ្តៀររកចំណី ស្រាប់តែរបូតជើងធ្លាក់មកក្រោមប៉ះក្បាលសត្វក្រួចមួយទៀត។ ពេលនោះ មានសំឡេងក្រួចនៅ
ពីខាងក្រោម បានបន្លឺឡើងថា៖

-អាណាជាន់ក្បាលអញហ្អា!
-សូមទោសលោក! ខ្ញុំគ្មានបំណងទេ គឺខ្ញុំរបូតជើងធ្លាក់ពីសំបុកកណ្តៀរ ដោយអចេតនាទេ សូមលោកមេត្តាកុំខឹងអី!
-មិនបានទេ! ឯងនេះព្រហើនណាស់ រញីរញ័របែបហ្នឹងឬ ដែលជាអ្នកមានកម្លាំងរើខ្លួនអោយរួចផុតពីលប់របស់ព្រានព្រៃនោះ? (ក្រួចទាំងពីរ ឆ្លើយតបទាំងកម្រោល)

ជម្លោះរវាងសត្វក្រួចទាំងពីរ ចេះតែរាលដាលបន្តទៅទៀត បណ្តាលអោយបរិយាកាស
កាន់តែអាប់អួ ដោយមានក្រុមកាន់ជើងគ្នា ទាំងសងខាងកាន់តែ
ច្រើនឡើងៗ។ ដោយពុំអាចសម្រុះសម្រួលបាន ក្រួចដែល
ជាពោធិសត្វ យល់ឃើញស្ថានភាពមិនស្រួលក៏នាំគ្នា មួយក្រុមហើរចេញពី
ទីនោះទៅ។ ស្ថិតនៅក្នុងភាពច្របូក
ច្របល់នោះ ស្រាប់តែលប់របស់នាយព្រានព្រៃធ្លាក់ព្រឹបលើសត្វក្រួច 
ទាំំងពីរក្រុម ដែលកំពុងតែឈ្លោះគ្នានោះ។ ដោយការភិតភ័យ
តក់ស្លុត ស្រឡាំងកាំងក្នុងភាពអាសន្ននោះ សត្វក្រួចទាំងពីរក្រុមភ្លេចអស់បណ្តាំព្រះ
ពោធិសត្វ ហើយក៏ស្រែកប្រចាំគ្នាថា៖

“ បើឯងពូកែណាស់ ឥឡូវម្តេចក៏មិនហើរនាំលប់នេះមុនអញទៅ?
ចុះឯងម៉េចក៏មិនស្ទុះមុនអញទៅ?

នៅពេលដែលសត្វក្រួចទាំងពីរក្រុម កំពុងតែឈ្លោះប្រកែកគ្នាដូច្នេះ ព្រានព្រៃក៏ក្រសោបលើក​លប់ចាប់ក្រួចទាំងអស់នោះ បញ្ចូលក្នុងទ្រុងរួចត្រឡប់ទៅផ្ទះវិញ ដោយក្តីរីករាយ។
ថ្ងៃនេះ ភរិយារបស់ព្រានព្រៃបានញញឹមដូចបំណងរបស់គេមែន។

លុះព្រះអង្គបានសំដែងរឿងអតីតកាលរួច សម្តេចព្រះបរមសាស្តាចារ្យ ទ្រង់ត្រាស់បញ្ជាក់ថា៖
“ម្នាល់ភិក្ខុទាំងឡាយ ការឈ្លោះគ្នារវាងបងប្អូនឯង រមែងតែងតែនាំមកនូវសេចក្តីវិនាស។ សូម្បីតែសត្វក្រួចក៏ដោយ ក៏គេអាចយកជ័យជម្នះលើសត្រូវបាន អោយតែគែចេះសាមគ្គី(ត្រូវរ៉ូវគ្នា)។ ផ្ទុយទៅវិញ គេអាចធ្លាក់ក្នុងក្តីមហន្តរាយ បើកាលណាគេនៅតែឈ្លោះគ្នាហើយ ប្រកាន់អាកប្បកិរិយារឹងរួស យកឈ្នះយកចាញ់រវាងគ្នាងជាធំ”។

ទ្រង់ប្រជុំជាតក សត្វក្រួចដែលពោរពេញទៅដោយកំហឹងក្តៅក្រហាយនោះ គឺជាតួអង្គនៃទេវ ទត្ត។ រី៝ឯព្រះពោធិសត្វជាមេហ្វូងដឹកនាំនៃហ្វូងក្រួច ដែលមានប្រាជ្ញានោះ គឺតួអង្គតថាគតនេះឯង។

សូមអរគុណ

នៅក្នុងធម៌នមស្សការព្រះរតនត្រ័យ ត្រង់ពុទ្ធរតនប្បណាម គឺការថ្វាយបង្គំ​ចំពោះ​ព្រះសម្ពុទ្ធ ដែលផ្តើមដោយពាក្យថា ឥតិបិ សោ ភគវា (អ៊ិ តិ ប៉ិ សោ ភៈ គៈ វា) ជាដើម ពុទ្ធបរិស័ទទាំង ឡាយច្បាស់ជាធ្លាប់ជួបបាលីមួយឃ្លាថា វិជ្ជា​ចរណសម្បន្នោ (វជ្ជា-ចៈ-រៈណៈ សាំ-ប៉ាន់- ណោ) ជាមិនខាន។ ពាក្យថា វិជ្ជា​ចរណៈសម្បន្នោ ប្រែថា ព្រះសម្មាសម្ពុទ្ធជាបរមគ្រួនៃ យើង ព្រះអង្គទ្រង់​បរិបូណ៍ដោយ វិជ្ជា៣ វិជ្ជា៨ និងចរណៈ១៥ ។ នៅក្នុងអត្ថបទនេះ នឹងសូម លើកយកតែវិជ្ជា៣ មកបង្ហាញជាមុនសិន ចំណែក វិជ្ជា៨ និង ចរណៈ ១៥ នឹងលើកយកមកអធិប្បាយក្នុងពេលក្រោយទៀត។

ការចេះដឹង យល់ធ្លុះធ្លាយ ឃើញច្បាស់ដោយបញ្ញា ហៅថា “វិជ្ជា” ។ ពាក្យថាវិជ្ជា គឺជាគុណសម្បត្តិនៃសម្មាសម្ពោធិញ្ញាណ ដែលព្រះមានព្រះភាគ បានត្រាស់ ដឹងក្នុងយាមទាំងបីនៃរាត្រី១៥កើតខែពិសាខ គឺ បឋមយាមព្រះអង្គបានវិជ្ជាទី១មជ្ឈិមយាម បានវិជ្ជាទី២ បជ្ឈិមយាម បានវិជ្ជាទី៣ ។ វិជ្ជាបីយ៉ាងនេះហៅថា ញាណ ដូច្នេះក៏បាន គឺជា ពាក្យផ្លាស់ប្តូរគ្នា។ ព្រះមានព្រះភាគ បាននូវវិជ្ជា​ទាំងបីប្រការនេះជាដើម ទើបឈ្មោះថា ព្រះអង្គបានត្រាស់។

១- បុព្វេនិវាសានុស្សតិញ្ញាណ ញាណគឺការរលឹកឃើញនូវខន្ធបញ្ចកៈ(ខន្ធ៥) ក្នុងជាតិមុន។ការដឹងនូវជាតិ គឺការរលឹកឃើញនូវខន្ធបញ្ចកៈដែលធ្លាប់កើត ធ្លាប់នៅក្នុងភពមុន  

បាន រលឹកឃើញជាតិថយក្រោយ​ក្នុងកាលដែល​កន្លង​ទៅហើយ តាំងអំពីមួយជាតិ ពីរ ជាតិ បី

ជាតិ រហូតដល់អនេកជាតិថា “ក្នុងកាល​នោះអាត្មាអញបានកើតក្នុងទីនោះ មានឈ្មោះយ៉ាងនេះ មានគោត្តយ៉ាងនេះ មានវណ្ណៈយ៉ាងនេះ មានអាហារយ៉ាងនេះ មាន សុខទុក្ខយ៉ាងនេះ មានអាយុ​ប៉ុណ្ណេះៗជាដើម។ លុះច្យុតអំពីជាតិនោះហើយ ក៏ទៅកើតក្នុង ទីនោះៗ លុះមក​អំពីទីនោះក៏មកកើតក្នុងទីនេះ”។ ការយល់ធ្លុះធ្លាយឃើញព្រឹត្តិការណ៍ របស់ជាតិ​ក្នុងកាលមុន

ដូច្នេះ ទើបឈ្មោះថា “បុព្វេនិវាសានុស្សតិញ្ញាណ” គឺឃើញការវិល កើតវិលស្លាប់តាមយថាកម្មរបស់សត្វ។

២- ចុតូបបាតញ្ញាណ ញាណក្នុងការកំណត់ឃើញនូវចុតិនិងបដិសន្ធិនៃពួកសត្វ។ការដឹង

ច្បាស់នូវ​ចុតិ​និងបដិសន្ធិ គឺការឃ្លាតចាកជីវិតនិងការចាប់កំណើតបាន ដោយការ​ឃើញ​ពួកសត្វដែលកំពុងច្យុតក៏មាន កំពុងចាប់កំណើតក៏មាន ដឹងច្បាស់ថា “ពួកសត្វ​ទាំងនោះមានគតិផ្សេងៗគ្នា ខ្លះថោកទាប ខ្លះខ្ពង់ខ្ពស់ តាមយថាកម្មរបស់ខ្លួនៗ ដោយអំណាចផលវិបាកនៃការប្រព្រឹត្តរបស់ពួកសត្វ”។ ការដឹងច្បាស់​នូវចុតិ​និងបដិសន្ធិនៃ ពួកសត្វដូច្នេះ ទើបឈ្មោះថា “ចុតូបបាតញ្ញាណ”។

៣- អាសវក្ខយញ្ញាណ ញាណក្នុងការធ្វើឲ្យអស់នូវអាសវៈ ។ការដឹងច្បាស់​នូវហេតុជាទីអស់ទៅនៃអាសវៈនោះ បានដល់ការដឹងច្បាស់តាមពិតថា “នេះជាទុក្ខ នេះ

ជាសមុទ័យ (ហេតុឲ្យកើតទុក្ខ) នេះជានិរោធ (ការរលត់ទុក្ខ) នេះជាមគ្គ (ផ្លូវប្រតិបត្តិដើម្បី

រំលត់ទុក្ខ) នេះជាអាសវៈ នេះជាហេតុ​ដលែល​អោយកើតអាសវៈ នេះជា សេចក្តីប្រតិបត្តិដើម្បីឲ្យអស់អាសវៈ” កាលដឹង​ច្បាស់ដូច្នេះហើយចិត្តក៏រមែងរួចចាក អាសវៈ

ទាំង៤ ប្រការ គឺកាមាសាវៈ ភវាសវៈ ទិដ្ឋាសវៈ និងអវិជ្ជាសវៈ ។ ដឹងច្បាស់ថាជាតិ របស់អាត្មា

​អញ​អស់​ហើយ ព្រហ្មចរិយធម៌អញបានប្រព្រឹត្តចប់ហើយ ករណីកិច្ចរបស់អញ បាន​សម្រេច

​ហើយ កិច្ចដែលត្រូវចម្រើនតទៅទៀតពុំមានឡើយ”។

ព្រះ​សម្មាសម្ពុទ្ធ​បរិបូណ៌ដោយវិជ្ជា ឃើញច្បាស់នូវបដិបទា​ជាទីញ៉ាំងអាសវៈ​ឲ្យអស់ ទៅ ហើយទ្រង់សំដែងធម៌ប្រៀនប្រដៅ​ពុទ្ធបរិស័ទឲ្យប្រតិបត្តិ​ដើម្បី​ ធ្វើអាសវៈឲ្យអស់ទៅ ដូច្នេះទើបឈ្មោះថា “អាសវក្ខយញ្ញាណ”។វិជ្ជា​ទាំងបី​ប្រការនេះឈ្មោះថា អង្គនៃសម្មាសម្ពោធិញ្ញាណ។

ពន្យល់ពាក្យ

អាសវៈ = គ្រឿងត្រាំ, គ្រឿងសៅហ្មង, ឧបទ្រពចង្រៃ, កិលេសជាគ្រឿងត្រាំ គឺកិលេសធម៌ដែលត្រាំនៅក្នុងសន្តាន។ អាសវៈមាន៤ យ៉ាងគឺៈ ១- កាមាសវៈ អាសវៈគឺកាម បានដល់សេចក្តីប្រាថ្នាទាំងឡាយ។ ២- ភវាសវៈ អាសវៈគឺភព បានដល់ការ អន្ទោលកើតស្លាប់មិនចេះឈប់ឈរ។ ៣- ទិដ្ឋាសវៈ អសវៈគឺទិដ្ឋិ បានដល់ការយល់ខុស ប្រាសចាកនូវសច្ចធម៌។ ៤- អវិជ្ជាសវៈ អាសវៈគឺអវិជ្ជា បានដល់ការមិនដឹងច្បាស់នូវកងទុក្ខ

ទាំងពួង ឬមិនដឹងច្បាស់នូវអរិយសច្ចធម៌។

ខន្ធបញ្ចកៈ = គំនរនៃខន្ធ៥ គឺ រូប វេទនា សញ្ញា សង្ខារ និង វិញ្ញាណ។

ព្រហ្មចរិយធម៌ (ព្រំ-មៈ-ចៈរិយៈ-ធម៌) = ការប្រព្រឹត្តធម៌ដ៏ប្រសើរ, ការខ្វល់ខ្វាយ ឬខ្នះខ្នែងចំពោះអំពើជាកុសល។

អរិយសច្ចធម៌ (អៈរ៉ិយ៉ៈ-សច្ចៈធម៌) = ធម៌ពិតដ៏ប្រសើរ មាន៤ គឺ ១- ទុក្ខៈ សេចក្តីព្រួយលំបាក, សេចក្តីទុក្ខ។ ២- សមុទយៈ កំណើតទុក្ខ ឬហេតុដែលនាំឲ្យកើតទុក្ខ។ ៣- និរោធៈ សេចក្តីរលត់

ទុក្ខ ឬធម៌សម្រាប់រំលត់ទុក្ខ។ ៤- មគ្គៈ ផ្លូវ ឬ ឧបាយនៃសេចក្តីរលត់ទុក្ខ ។ អរិយសច្ចទាំងបួននេះ ហៅម៉្យាងទៀតថា ចតុរារិយសច្ច (ចៈ-តុ-រ៉ា-រ៉ិយៈ-ស័ច)។

បដិបទា (ប៉ៈ-ដិ-ប៉ៈ-ទា) = ការប្រព្រឹត្ត, ការប្រតិបត្តិ ។

នៅក្នុងធម៌នមស្សការព្រះរតនត្រ័យ ត្រង់ពុទ្ធរតនប្បណាម គឺការថ្វាយបង្គំ​ចំពោះ​ព្រះសម្ពុទ្ធ ដែលផ្តើមដោយពាក្យថា ឥតិបិ សោ ភគវា (អ៊ិ តិ ប៉ិ សោ ភៈ គៈ វា) ជាដើម ពុទ្ធបរិស័ទទាំង ឡាយច្បាស់ជាធ្លាប់ជួបបាលីមួយឃ្លាថា វិជ្ជា​ចរណសម្បន្នោ (វជ្ជា-ចៈ-រៈណៈ សាំ-ប៉ាន់- ណោ) ជាមិនខាន។ ពាក្យថា វិជ្ជា​ចរណៈសម្បន្នោ ប្រែថា ព្រះសម្មាសម្ពុទ្ធជាបរមគ្រួនៃ យើង ព្រះអង្គទ្រង់​បរិបូណ៍ដោយ វិជ្ជា៣ វិជ្ជា៨ និងចរណៈ១៥ ។ នៅក្នុងអត្ថបទនេះ នឹងសូម លើកយកតែវិជ្ជា៣ មកបង្ហាញជាមុនសិន ចំណែក វិជ្ជា៨ និង ចរណៈ ១៥ នឹងលើកយកមកអធិប្បាយក្នុងពេលក្រោយទៀត។

ការចេះដឹង យល់ធ្លុះធ្លាយ ឃើញច្បាស់ដោយបញ្ញា ហៅថា “វិជ្ជា” ។ ពាក្យថាវិជ្ជា គឺជាគុណសម្បត្តិនៃសម្មាសម្ពោធិញ្ញាណ ដែលព្រះមានព្រះភាគ បានត្រាស់ ដឹងក្នុងយាមទាំងបីនៃរាត្រី១៥កើតខែពិសាខ គឺ បឋមយាមព្រះអង្គបានវិជ្ជាទី១មជ្ឈិមយាម បានវិជ្ជាទី២ បជ្ឈិមយាម បានវិជ្ជាទី៣ ។ វិជ្ជាបីយ៉ាងនេះហៅថា ញាណ ដូច្នេះក៏បាន គឺជា ពាក្យផ្លាស់ប្តូរគ្នា។ ព្រះមានព្រះភាគ បាននូវវិជ្ជា​ទាំងបីប្រការនេះជាដើម ទើបឈ្មោះថា ព្រះអង្គបានត្រាស់។

១- បុព្វេនិវាសានុស្សតិញ្ញាណ ញាណគឺការរលឹកឃើញនូវខន្ធបញ្ចកៈ(ខន្ធ៥) ក្នុងជាតិមុន។ការដឹងនូវជាតិ គឺការរលឹកឃើញនូវខន្ធបញ្ចកៈដែលធ្លាប់កើត ធ្លាប់នៅក្នុងភព

មុន បាន រលឹកឃើញជាតិថយក្រោយ​ក្នុងកាលដែល​កន្លង​ទៅហើយ តាំងអំពីមួយជាតិ ពីរ ជាតិ បីជាតិ រហូតដល់អនេកជាតិថា “ក្នុងកាល​នោះអាត្មាអញបានកើតក្នុងទីនោះ មានឈ្មោះយ៉ាងនេះ មានគោត្តយ៉ាងនេះ មានវណ្ណៈយ៉ាងនេះ មានអាហារយ៉ាងនេះ មាន សុខទុក្ខយ៉ាងនេះ មានអាយុ​ប៉ុណ្ណេះៗជាដើម។ លុះច្យុតអំពីជាតិនោះហើយ ក៏ទៅកើតក្នុង ទីនោះៗ លុះមក​អំពីទីនោះក៏មកកើតក្នុងទីនេះ”។ ការយល់ធ្លុះធ្លាយឃើញព្រឹត្តិការណ៍ របស់ជាតិ​ក្នុងកាលមុន

ដូច្នេះ ទើបឈ្មោះថា “បុព្វេនិវាសានុស្សតិញ្ញាណ” គឺឃើញការវិល កើតវិលស្លាប់តាមយថាកម្មរបស់សត្វ។

២- ចុតូបបាតញ្ញាណ ញាណក្នុងការកំណត់ឃើញនូវចុតិនិងបដិសន្ធិនៃពួកសត្វ។ការដឹង ​​​ច្បាស់

នូវ​ចុតិ​និងបដិសន្ធិ គឺការឃ្លាតចាកជីវិតនិងការចាប់កំណើតបាន ដោយការ​ឃើញ​ពួកសត្វដែលកំពុងច្យុតក៏មាន កំពុងចាប់កំណើតក៏មាន ដឹងច្បាស់ថា “ពួកសត្វ​ទាំងនោះមានគតិផ្សេងៗគ្នា ខ្លះថោកទាប ខ្លះខ្ពង់ខ្ពស់ តាមយថាកម្មរបស់ខ្លួនៗ ដោយអំណាចផលវិបាកនៃការប្រព្រឹត្តរបស់ពួកសត្វ”។ ការដឹងច្បាស់​នូវចុតិ​និង
បដិសន្ធិនៃ ពួកសត្វដូច្នេះ ទើបឈ្មោះថា “ចុតូបបាតញ្ញាណ”។

៣- អាសវក្ខយញ្ញាណ ញាណក្នុងការធ្វើឲ្យអស់នូវអាសវៈ ។ការដឹងច្បាស់​នូវហេតុជាទីអស់ទៅនៃអាសវៈនោះ បានដល់ការដឹងច្បាស់តាមពិតថា “នេះជា
ទុក្ខ នេះជា

សមុទ័យ (ហេតុឲ្យកើតទុក្ខ) នេះជានិរោធ (ការរលត់ទុក្ខ) នេះជាមគ្គ (ផ្លូវប្រតិបត្តិ
ដើម្បីរំលត់ទុក្ខ) នេះជាអាសវៈ នេះជាហេតុ​ដលែល​អោយកើតអាសវៈ នេះជា សេចក្តីប្រតិបត្តិដើម្បីឲ្យអស់

អាសវៈ” កាលដឹង​ច្បាស់ដូច្នេះហើយចិត្តក៏រមែងរួចចាក អាសវៈទាំង៤ ប្រការ គឺ
កាមាសាវៈ  

ភវាសវៈ ទិដ្ឋាសវៈ និងអវិជ្ជាសវៈ ។ ដឹងច្បាស់ថាជាតិ របស់អាត្មា​អញ​អស់​ហើយ ព្រហ្មចរិយធម៌អញបានប្រព្រឹត្តចប់ហើយ ករណីកិច្ចរបស់អញ បាន​សម្រេច​ហើយ កិច្ចដែលត្រូវចម្រើនតទៅទៀតពុំមានឡើយ”។

ព្រះ​សម្មាសម្ពុទ្ធ​បរិបូណ៌ដោយវិជ្ជា ឃើញច្បាស់នូវបដិបទា​ជាទីញ៉ាំងអាសវៈ​ឲ្យអស់
  ទៅ ហើយទ្រង់សំដែងធម៌ប្រៀនប្រដៅ​ពុទ្ធបរិស័ទឲ្យប្រតិបត្តិ​ដើម្បី​ ធ្វើអាសវៈ
ឲ្យអស់ទៅ ដូច្នេះទើបឈ្មោះថា “អាសវក្ខយញ្ញាណ”។វិជ្ជា​ទាំងបី​ប្រការនេះឈ្មោះ
ថា អង្គនៃសម្មាសម្ពោធិញ្ញាណ។

ពន្យល់ពាក្យ

អាសវៈ = គ្រឿងត្រាំ, គ្រឿងសៅហ្មង, ឧបទ្រពចង្រៃ, កិលេសជាគ្រឿងត្រាំ គឺកិលេសធម៌ដែលត្រាំនៅក្នុងសន្តាន។ អាសវៈមាន៤ យ៉ាងគឺៈ ១- កាមាសវៈ អាសវៈ
គឺកាម បានដល់សេចក្តីប្រាថ្នាទាំងឡាយ។ ២- ភវាសវៈ អាសវៈគឺភព បានដល់ការ អន្ទោលកើតស្លាប់មិនចេះឈប់ឈរ។ ៣- ទិដ្ឋាសវៈ អសវៈគឺទិដ្ឋិ បានដល់ការយល់
ខុស ប្រាសចាកនូវសច្ចធម៌។ ៤- អវិជ្ជាសវៈ អាសវៈគឺអវិជ្ជា បានដល់ការមិនដឹងច្បាស់
នូវកងទុក្ខ